باغ مرا می‌خواند

آغاز جلسه:

نیلوفر رضوی: جلسه‌ی دوم باغ خوانی را شروع می‌کنیم در حضور استاد محترم خانم دکتر اعتضادی. جلسه‌ی نخست پیش از نوروز ۱۴۰۳ جلسه‌ی بسیار بسیار مفیدی بود برای ما که در محضر ایشان بودیم و اجازه بدهید قبل از اینکه میکرفون را بسپارم به خانم دکتر تشکر بکنم از همه‌ی عزیزانی که در برگزابرگزاری کشیده‌اند؛ اول از همه همت بچه‌های انجمن علمی معماری منظر دانشگاه شهید بهشتی و بعد شرکت متن‌آویس برای فراهم کردن پلتفرم اسکای‌روم برای این جلسات و حتی پیاده [کردن] جلسه‌ی قبلی و این جلسه. در آینده به صورت متنی و [با] امکان جست‌و‌جو و همین‌طور پست‌هایی که بچه‌های انجمن از ظرایف و فراز‌های خانم دکتر اعتضادی تهیه کرده‌اند در دسترس همگان قرار [خواهد گرفت].

این جلسه ادامه گفت‌وگویی است که نیمه‌تمام ماند پیش از نوروز و ما از ابتدا هم وعده‌ دادیم که گفت‌وگو در خصوص این‌که باغ مرا می‌خواند به چه دلیل به عنوان تیتر انتخاب شده در دو جلسه پای صحبت خانم دکتر اعتضادی بنشینیم و نشست جلسه‌ی نخست ما را نزدیک کرده به مرزهای ارتباط باغ و فرهنگ. من از همه‌ی شما که این‌جا حضور داداریدشکر می‌کنم و همچنین از عزیزانی که به صورت آنلاین ما را همراهی می‌کنند و همین‌طور از کسانی که در آینده ضبط جلسه را خواهند دید متشکرم.

لادن اعتضادی: خیلی ممنون، سپاس‌گزارم از سرکار خانم دکتر رضوی همکار عزیزم و تشکر ویژه می‌کنم از دانشجویانی که زحمت کشیده‌اند؛ دانشجویان انجمن علمی معماری منظر. این نشست‌ها دامنه‌دار خواهد بود به کمک سایر همکاران و [امیدوارم] بتوانیم مسائلی را خارج از کلاس به گفت‌وگو بگذابگذاریمتی من فکر می‌کنم خیلی خوب است که مشارکت شنودگان را هم داشته باشیم در این جلسات و محور گفت‌وگو را من و خانم دکتر در دست داداریمما بسیار خوب است که سؤال و جواب بشود در طی این جلسات. بعد از تشکر از همۀ شما که این جا حاضر هستید و علاقه‌مند هستید که صحبت‌ها را بشنوید می‌رویم به سر مطلبی که مقدماتش را تقتقریباًک ماه پیش یا بیشتر صحبت کردیم و از ذهن خود من رفته بود و برگشتم به مطالب که یاد‌آوآوریشود و بعد مطالب اامروزرا آماده کردم و من موضوع را با یک یادآویادآوری از آن مباحث کلیدی که در جلسه‌ی پیش گفته شد ادامه می دهم و سپس وارد بحث اامروزمی‌شویم.

باغ به مثابه پدیده‌ی فرهنگی

من در جلسۀ قبل هم صحبت کردم که اصولاً باغ‌سازی یک مظهر فرهنگی است؛ باغ‌هایی که در نظام کشاوکشاوریته می‌شوند جداست؛ باغ‌هایی که در تکنیک باغ خلاقیت‌های هنهنریر آن دیده می‌شود در همه‌ی فرهنگ‌ها و تمدن ها سابقه‌ی تاتاریخیارد و برخاسته از تمدن و فرهنگی‌ است که در آن‌جا زاده شده در واقع یکی از مظاهر فرهنگی هر تمدن هست و این قالب هنر به خود گرفته و از دید زیبا شناختی می‌شود با آن مواجه شد و از دید معانی و مفاهیمی که در آن فرهنگ دارد می‌شود به آن پرداخت و در ضمن صحبت گفتم که به عنوان یک اثر هنهنریابطه‌ای دوجانبه با انسان دارد؛ یعنی یک نوع دیالوگ است یک نوع گفت‌وگو هست؛ شما با هر اثر هنهنریه مواجه بشوید، بر خلاف تفکتفکری در دوران مدرن فاعل شناسایی را مسلّط بر موضوع شناسایی می‌داند، یعنی سوژه مسلط بر ابژه هست در واقع سوژه و ابژه با هم یک دیالوگ دارند و باغ ایرانی این موضوع را به خوبی نشان می‌دهند و می‌شود در موردش صحبت کرد.

روش پژوهش و بستر فرهنگی

اامروزمی‌خواهیم در مورد این ارتباط فرهنگی صحبت بکنیم. اگر با این پیش‌فرض‌ها بخواهیم تحقیق بکنیم در هر مصداقی، چه در مجموع مصادیق و مفاهیم باغ به عنوان یک کلیت شناسایی ماهیت باغ ایرانی، چه وارد مصادیق بشویم که اتفاقاً لازم است که از مصادیق شروع کنیم و با مصادیق یه یک جمع‌بندی برسیم در باغ ایرانی.
در هر موردی که بخواهیم وارد فهم و شناخت بشویم مسئله‌ی زیرساخت فرهنگی یا آن بستر فرهنگی و کانتکست هست؛ اگر یادتان باشد من گفتم که در یک کاکاریحقیقی بهتر است که ما بتوانیم به کیفیت‌ها دست پیدا بکنیم؛ حتی وقتی طرّاحی و شکل باغی را مطالعه می‌کنیم بتوانیم آن مفاهیم کیفی طّراحی را درک بکنیم این است که باغ را به عنوان یک پدیده در نظر بگیبگیریماز رویکرد پدیدارشناسی استفاده بکنیم با بستر فرهنگی.
بنا بر این اامروزمن می‌خواهم برای شما قصّه‌ی یک باغ را بگویم و برایتان روایت کنم که چطور می‌شود که بتوانیم دسترسی به منابعی داشته باشیم که باید این کار را بکنیم؛ یعنی اگر شما بخواهید که یک روزی کار تحقیقی درباره‌ی یک پدیده فرهنگی بکنید در یک جامعه و شما رشته‌ی معمامعماریر هست و علاقه‌مند بشوید به باغ‌سازی در ایران و در جهان، قطعاً باید بروید به بحثی که روش‌‌مند باشد و تأکید من بر فرهنگ هست و بستبستری فرهنگ فراهم می‌کند یعنی آن پدیده را در کانتکستش مطالعه بکنیم.
آثار تاتاریخیشوادشواریکه دارند این است که ما باید کانتکست تاتاریخیش را بشناسیم و باغ ایرانی هم ما می‌دانیم که ما الآن پنج شش دهه است که به واقع باغ‌سازی در قالبی که در طول تاتاریخی‌کردیم، نکردیم؛ دلایل هم مشخص است.

روایت باغ و مصداق پژوهشی

یک مصداقی را که خودم کار کرده‌ام و به همین روش، یعنی رجوع کردم به سابقه‌ی تاتاریخیش و فهم آن زمانه‌ای که آن باغ پدید آمده، فهم روش و سبک زندگی مردم در آن زمان در ایران و همین‌طور که در این تصویر هست؛ فهم یک باغ که مربوط به صد سال پیش بوده و به آن‌جا می‌رسد که آدم می‌تواند یک روایت درست کند و یک داستان بگوید؛ یک داستان تاتاریخیا بیان کند که در آن داستان شما هم زندگی این باغ را می‌فهمید که آن همین صحبت بحث در چرایی‌ها و چگونگی‌ها که در پوستر بود؛ چرایی‌ها در رابطه با این پدیده چرا به‌وجود آمد؟
چرا در این نقطه به‌وجود آمد چرا در این زمان به‌وجود آمد و چراهای دیگر وچگونگی‌ها؛ این‌ها همه با یک نگاه کیفی به یک مسئله جلو می‌رود.

درک کیفی و خواندن نانوشته‌ها

ما باغ‌های ایرانی‌ای می‌شناسیم که رفتیم و دیدیم و با واقعیت وجودی‌شان آشنا شده‌ایم و خیلی باغ‌هایی که ندیدم و نمی‌شناسیم و عکس‌هایشان را می‌بینیم تصاویرشان را از زوایای مختلف می‌بینیم از جمله می‌توانیم از بالا ببینیم که یک کلّیت فرمال را به ما می‌دهد یک کلّیت بیشتر شکلی را به ما می‌دهد و تا حدی فرمال و کمتر درک فضایی به ما می‌دهد؛ اما خب همین مهم هست؛ چه باغی را از روی عکس هوایی ببینیم که به این صورت درآمده که تقتقریباًثارش از بین رفته؟
باغ با درخت تعتعریفی‌شود ولی یک کلیاتی را می‌شود حدس زد؛ این‌جا یک باغ مخروبه را می‌بینیم و این‌جا یک باغ آباد. این تصویر خیلی چیزها به ما می‌گوید از شکل باغ و بعد در نهایت که حتی حدس بزنیم از نظر فرمال و فضایی چگونه جایی هست. در واقع وقتی از چرایی و چگونگی صحبت می‌کنیم خواندن نانوشته‌ها‌ست؛ همیشه می‌گویند که یک مفهومی را اگر می‌خواهید خوب بفهمید آن قسمت‌های سفید متن را بخوانید و فقط به قسمت‌های سیاه و نوشته توجه نکنید.
برای این است که آن خطوط نانوشته را ما بتوانیم کشف بکنیم حتی در مورد یک پدیده که فکر می‌کنیم همه چیزش جلوی چشممان است ولی مطمئناً وقتی می‌رویم سراغ تحقیق می‌بینیم که خیلی مطالب نانوشته در این صورت هست که باید کشف بکنیم.

پدیدارشناسی و تفسیر تاتاریخیh4>
با توجه به این که گفتیم باغ از فرهنگ می‌آید و باغ فرهنگ‌ساز است؛ ما می‌خواهیم این روایت و این داستان را دنبال کنیم که شیوۀ باغ‌خوانی را هم که گفتم می‌رویم با روش پدیدارشناسی و نگاه کیفی و تفسیر تاتاریخینبال می‌کنیم؛ یعنی ما باید برویم و این عینک را که نگاه اامروزیدارد را بگذارم کنار و آن زمانه را درک کنیم و در واقع چه از نظر زیبایی‌شناسی و چه از نظر مفاهیم و کاربردها؛ همه جا باید باغ را در یک کانتکستی که پدید آمده و در کانتکستی که زندگی کرده برسی کنیم؛ ممکن است بیست‌سال زندگی کرده باشد یا ممکن است که پنجاه‌سال و یا ممکن است که چهارصد سال زندگی کرده باشد؛ ما باید در آن کانتکست تاتاریخیه زندگی کرده هم برسی کنیم که کار خیلی سنگین و دشوادشواریت؛ مثلاً شما بخواهید باغ چهلستون اصفهان را تحقیق کنید، مثلاً باید بروید کانتکست زمان شاه‌عباس برسی کنید و همین‌طور بیایید جلو تا زمان ضلّ‌السلطان و زمان معاصر و حالا بیایید و ببینید که به چه صورتی در‌آمده و حالا چگونه است و حالا چه پدیده‌ای است در داخل شهر اصفهان.

وجوه زیبایی‌شناسی در باغ ایرانی

یکی از وجوه باغ‌هایی که ما صحبت می‌کنیم و اصولاً باغ‌های باغ‌سازی شده هستند زیبایی‌شناسی است که برمی‌گردد به طراحی‌شان، به اجزا و عناصعناصریطرّاحانه در آن‌ها بکار برده شده و آن‌ها را هم همان‌طور که گفتیم باید در کانتکتست فرهنگی زمان خودشان برسی کنیم.

تقسیم‌بندی کارکردی باغ‌ها

در جلسه قبل به‌طور خلاصه یک اشاره‌ای کردم و گفتم که در واقع  برای همه‌ی باغ‌های دنیا می‌شود تعمیم داد. یکی از بعد حسّی و بصبصریه می‌توان گفت غیر از موسیقی تمام هنرهایی که ما با آن‌ها مواجه هستیم این بعد را دارند؛ یکی احساسی، یعنی احساس برانگیز و سنسوال بودن است که احساس و یک حالت عاطفی ایجاد می‌کند. یکی معنا و انگیزش باطنی که در آن ما یک معنی دقیق داداریم آن حال و هواست؛ آن حال و هوای خاصی که به ما می‌دهد در آن حال و هوا که یک پله بالاتر از آن حالت سنسوال و احساس برانگیزی هست؛ و یکی دیگر که خیلی مهم است در باغ‌های ایرانی که باغ‌سازی شده اند یعنی به قصد بهره‌ووریو مفید بودن ساخته نشده‌اند و در واقع به قصد این امر هم ساخته شده‌اند.
یعنی باغ‌های تفرّجی ما و آن صحبتی که خانم گوتین در کتاب تاریخ هنر باغ سازی مطرح می‌کند این‌ است که باغ‌ها یا برای فایده و بهره‌ووریساخته می‌شده اند، باغ‌هایی که مثل مزارع مثلاً سیب هستند که گاردن فور یوتیلیت (garden for utility) و باغ‌هایی که برای تفّرج هستند: گاردن فور پلژر(garden for pleasure)، که در اروپا این تفکیک خیلی واضح‌تر است امّا در ایران ما این تفکیف را ندانداریم
باغ‌سازی ایرانی به‌خصوص وقتی که از حوزه باغ‌های سلطنتی به طرف باغ‌های حکومتی و بعد باغ‌های اربابی رسماً تداخل دارد؛ هم یوتیبیتی و بهره‌ووریمادی در آن مطرح است و هم تفّرج‌گاه بودن و زیبایی و آن فضای مطلوبی که خواه ناخواه می‌روند سمت طراحی زیبا‌شناسی برای آن باغ که این نمونه خیلی زیاد هستند و ما آن‌ها را خیلی کم‌تر شناخته‌ایم.

باغ‌های اربابی به عنوان میراث ناشناخت

در واقع بیشتبیشتریننه‌هایی که ما از باغ‌سازی داداریماغ های اربابی ما هستند که قدمت‌شان اگر استناد کنیم به تاریخ بیهقی و مقاله‌ای که آقای دکتر نعیمی راجع به باغ‌هایی که نوشته اند مثلاً: سلطان مسعود وارد فلان شهر شد و یکی از رجال شهر در باغ خود از او پذیرایی کرد. این‌ها باغ‌های اربابی غیر از آن باغ‌های حکومتی هستند که سلطان مسعود غزنوی رسماً در بیرون شهر حاکم یک باغ حکومتی داشته و در آن‌جا پذیرایی می‌کرده است. باغ‌های اربابی بیشتبیشتریناشناخته‌تترینبخش باغ‌های ما هستند.

مطالعه‌ی موردی: باغ نشاط نیشابور

باغی که من اامروزمی‌خوام درباره‌ی آن صحبت کنم یکی از این‌هاست که در صد‌سال پیش ساخته شده و در نتیجه ما باید ببریمبه صدسال پیش؛ برای نسل شما این کار خیلی سخت است، یعنی باید تاتاریخورۀ قاجار خوانده باشید و تجسّم فضاها و دورۀ قاجار را داشته باشید و بعد برسید به دورۀ پهلوی اول.
این باغ در دورۀ احمد‌شاه شروع شده و در دورۀ پهلوی اوّل هم خاتمه پیدا کرده و در واقع دو بنایی که در آن موجود هست یکی معمامعماریاقاجارید و یکی معمامعماریوی ولی داستان مربوط به آن دوره هست که ما می‌خواهیم در آن کانتکست برسی کنیم. این کانتکست احتماعی فرهنگی تاتاریخیت که در پی آن ما باید بقیۀ چیزها را هم ببینیم یعنی اول در همان مقطع نظام اجتماعی ایران چه‌بوده؟ نظام معیشتی چه‌بوده؟ شما می‌توانید به من بگویید که در اون مقطع تاتاریخظام معشتی ایران متّکی به چه امامریوده؟ به صنعت بوده؟ به تجارت بوده؟ یا به کشاورزی؟ بله به کشاورزی بوده و تازه در دورۀ پهلوی هست که البته از دوره ناصناصریوع می‌شود اما در دورۀ پهلوی جدّی مطرح می‌شود.
این باغ در همان مرحله تحوّل که به نحوی هم همیشه گفته‌اند که از دوران سنّت به دوران مدرن که شروع از ناصر‌الدّین‌شاه هست.

بستر تاتاریخی جغرافیایی نیشابور

در یک شهر نسبتاً کوچک نه شهر‌های مرکزی که همیشه این شهرهای مرکزی و مهمّی که ما داداریمک سابقۀ پایتختی داشته‌اند؛ مثلاً مشهد، مثلاً اصفهان، مثلاً قزوین و مثلاً تبریز و شیراز که سابقۀ پایتختی در یک دورۀ تاتاریخیاشته‌اند؛ ولی این در یک شهشهریاخته می‌شود که می‌شود گفت از قرن هفتم هجهجری چیزی در حدود هشتصد سال در رکود بوده بعد از حمله مغول و آن هم شهر نیشابور است.
شهشهریه یک اهمّیت ویژۀ مکانی دارد در نقشۀ ایران ولی بعد از حمله مغول دچار یک افولی می‌شود؛ علی‌رغم تلاش‌هایی که در دورۀ تیموتیموریان هم این شهر تحت تأثیر مشهد قرار می‌گیرد؛ مشهدی که در زمان شکوفایی نیشابور قصبه‌ای بیشتر نبوده و این کانتکست‌های تاتاریخیا ما باید بدانیم و بعد برسیم به این که در دوره قاجار شهر نیشابور شهشهریست که زیر سایه‌ی مشهد است؛ امّا یک ویژگی مهم دارد که هنوز بر سر راه تهران به مشهد است.
در دورۀ قاجار تهران پایتخت است و خطوط مواصلاتی که به تهران می‌رود. ولی این شهر که در دورۀ تاتاریخیر دورۀ تاتاریخیودش که اوج شکوفایی داشته است و در مسیر جادۀ ابابریشمز پایگاه‌های مهم تجاتجاریده در دورۀ سلجوقی و ارتباطش از ماورالنهر از یک سمت و از سمت دیگر در بغداد و در داخل فلات ایران یک سر به مرو و یک سر به ری، حالا در وضعیت دورۀ پیدایش این باغ، یک سر آن به مشهد باز می‌شود و سر دیگر به تهران و اهمیت مکانی خاصّی دارد.

کانتکست سرزمینی و قنات‌ها

این داستان باغ مرا می‌خواند و این تصاویر را ما دیدیم این‌جا شما ببینید ما گفتیم در یک سرزمینی که خشک و بیابانی هست و تأکید می‌کنم هیچ‌وقت نگویید که باغ‌های ما باغ کویکویریت؛ ما در کویر باغ ندانداریمما در حاشیه‌‌ی کویر زندگی می‌کنیم و باغ‌های ما در منطقۀ بیابانی هستند و بیابان جایی است که اگر آب به آن برسد جایی می‌شود که به آن آبادان می گویند و آبادی‌ها آن‌جا به وجود می‌آیند. این کانتکست سرزمینی ماست، بیابان؛ امّا چه نوع بیابانی؟ این‌جا می‌بیند این کوهستان را ببینید؛ واین یکی را؛ این پدیده‌ی آبادانی در ایران در دشت‌هایی اتفاق می‌افتد که پایه‌کوهی هستند و تمام حیات‌شان وابسطه به آبی است که از این کوهستان‌ها به زیر زمین نفوذ پیدا کرده طی میلیارد‌ها سال و سفره‌های آب‌زیرزمینی را به‌وجود آورده و امکان حفر قنات و بعد رساندن آب به بیابان را فرهم آروده است. در دامنه کوه‌ها نخستین استقرار‌ها شکل می‌گیرد بر اساس چشمه‌ها ولی همان چشمه باعث می‌شود که حفر قنات ابداء بشود و بیایند جلو و در دشت‌های حاصل‌خیزی که سیلاب‌ها در طول سال به عنوان آب‌های فصلی جاجاریی‌شوند و یک آبرفت‌هایی را به‌وجود می‌آوردند و هیچ‌وقت آب دائمی آن‌جا نیست و به کمک قنات این باغ‌ها احداث می‌شود. پس این کانتکست را هم شما داشته باشید.

این باغی که اامروزبه صورت مخروبه هست می‌خواهم در کانتکست سرزمینی و در کانتکست مکان‌یابی و در کانتکست فرهنگی اجتماعی و اقتصادی برسی کنم شمن این‌که با این برسی‌ها طرح آن را پیدا کنم و بفهمم که طرحی آن به چه اساس بوده است.

معمامعماریاختار فضایی باغ

یکی دیگر ار کانتکست‌هایی که به ما کمک می‌کند که یک باغی را بشناسیم معمامعماری که در بناهای باغ و در سردر ورودی که یکی از مهم تترینقسمت‌هایی است که ما را می‌خواند؛ یعنی بعد از این که ما از دوردست آن سبزی درخت ها را می‌بینیم و نزدیک می‌شویم دیوار باغ و بعد سردر باغ است که ما را می‌خواند. انواع و اقسام معمامعماریبه ما کمک می‌کند که اوّلاً به دورۀ تاتاریخیین پدیده پی‌ببببریم ثانیاً یه میزان ثروت و مکنت یا جایگاه اجتماعی بانی آن باغ پی‌ببببریمز این حدّ ساده‌ای که این‌جا می‌بینید تا این حدّ بسیار اشرافی که این‌جا می‌بینید تا این حدّ وسط که این‌جا می‌بنید. مصالحی که به‌کار برده شده با سرزمین و بوم هست و بوم‌آورد است و به هرحال آثاآثاری در آن باغ هست به‌جز اصل آن باغ که گیاهان و درختان و آب هست، معمامعماریبه خصوص وقتی که ما را فرامی‌خواند و هنوز وارد نشده‌ایم و در همان جایگاه ورودی هستیم به نحوی می‌تواند یک کانتکست باشد و به ما بگوید که در چه حوزۀ تاتاریخی در چه بازۀ تاتاریخی در چه ردۀ اجتماعی پدید آمد.

خانم دکتر تا این‌جا به‌نظر شما بحث را چطور می‌توانیم پیش ببببریم جای بحثی هست؟

کارکرد و سودمندی باغ

رضوی: چون شما تأکید کردید روی روایت‌گونه بودن مراحل شناخت و بعد این باغ مورد نظر را گفتید من نمی‌خواستم حرف شما را قطع کنم و حالا که خودتان مصلحت دیدید که مکثی ایجاد بکنید چند نکته هست که من یادداشت کرپه‌ام که بپرسم: اوّل از همه من یاد‌آوآورینم که ما دو سوال از جلسه قبل داشتیم که خانم گروسی به موقع این را در نوبت دیگر مطرح خواهد کرد.
یکی این‌که وجه ددریافتحسّی یا ددریافتتوسط حواس بود من احساس می‌کنم که لابه‌لای صحبت‌های شما تا کنون بوده و احتمالا بعد هم خواهد بود؛ امّا نکته‌ی دیگدیگری وجود داشت تعداد سوال‌هایی که در بخش نخست صحبت‌های شما بود زیاد است و اگر اجازه بدید من همه را مطرح نمی‌کنم و این مورد را خدمت‌تان عرض می‌کنم که مربوط به این بخش هست که: در تقسیم بندی‌ای که خودتان ارائه فرمودید جایی رسیدید به بحث کاربکاربریاجد کاربکاربرین باغ‌های ایرانی را دست گذاشتید و به کتاب خانم گوتین اشاره کردید.
من فکر می‌کنم که درست است که به‌نظر می‌رسد که ما داداریمر مورد یک مفهوم صحبت می‌کنیم زمانی که تعبیر فانکشن در انگلیسی و تعبیر کاربکاربریفارسی مقابل ما قرار می‌‌گیرد؛ امّا تصور من این است که این دو برابر نیستند به دلیل این‌که در باغ ایرانی در خصوص سطحی از کاربکاربریت می‌کنیم که مقیاس سود‌مندی آن نه تنها فردی؛ یعنی فقط شامل حال مالک یا مالکان بلکه جامعۀ کوچگی که باغ را احاطه کرده‌اند هم نیست، و من فکر می‌کنم تعبیر سادۀ کاربکاربریتعبیر تبیین نشده کاربکاربریی این منظور کافی نباشد خصوصاً که خود شما هم گفتید.

اعتضادی: مفید بودن یا مفید فایده بودن بیشتر مورد نظر است یعنی یک پدیده ای که خانم گوتین یوتیلیتی(utility) را به کار می‌برد که از محصولات است امّا این مفید فایده بودنش صرف این‌که بانی باغ بخواهد از محصولات امرار‌معاش کند نیست. اوّلاً باغ ایرانی اگر شما به سراغ دهخدا بروید می‌گوید: محوّطه‌ای است محصور و پر از درختان مسمر.
یعنی درخت مثمر ویژگی باغ ایرانی است؛ و باغی که درخت مثمر نداشته باشد اامروزهما با آن مواجه هستیم که شهرداری‌ها این‌ها را همه تبدیل به پارک کرده‌اند و نمی‌توانند از عهدۀ نگه‌دادارین‌ها بربیآیند.

باغ به عنوان حلقه‌ی اتصال اقتصاد شهشهری روستایی

اگر من ادامه بدهم توضیح می‌دهم که چطور یک باغ به‌طور مصداق کاربکاربریبه عنوان یک واژۀ اوّلیه ولی آن مفید فایده بودنش نقش دارد در آن جامعه‌ای که گفتم معیشت آن بر پایۀ کشاوکشاوری. یعنی نه فقط بانی باغ و نه فقط آن آبادی که آن باغ در آن‌جا احداث شده بلکه یک منطقه و فراتر از منطقه تا شهر. از نظر اقتصادی حداقل من روی دو شهشهریه من باغ‌های دورۀ قاجار آن‌ها را مطالعه کردم و نظام ارباب رعیتی دوره قاجار را در آن‌ها بررسی کردم، بیرجند و نیشابور، باغ‌ها حلقۀ اتصال بین بازار شهر و محل تولید روستاست؛ یعنی در آبادی تولیدی صورت می‌گیرد که می‌رود و در بازار شهر فراوفراوریاق می‌افتد و بعضی هم می‌رود به شهر. این اقتصاد شهر ما همان پدیده‌ای هست که ما در آن مورد صحبت می‌کنیم که اقتصاد شهرهای ایرانی وابسته به آن منظومه‌ای‌ست که در پیرامون آن هست که آقای احمد اشرف می‌گوید منطقۀ شهشهریاداریمه مثل اروپا که شهر و روستا داداریمه با هم در تضاد منافع اقتصادی هستند این‌جا مکمّل منافع اقتصادی هم هستند و باغ حلقۀ اتصال است؛ من در داستان این باغ هم این موضوع را توضیح می‌دهم.

رضوی: پس اجازه بدهید من سوالم را نگه دارم چون شما در ابتدا تأکید کردید که از مقیاس اثر شروع می‌کنید بحث را و من حراس این را دارم که سوال من قدقدریی قراقراریجاد بکند در خود من و دیگر شنوندگان در خصوص این‌که ما از مقیاس اثز داداریمغاز می‌کنیم. بخشی از سوال من همین‌طور که در فرمایشات شما هم بود پاسخ را می‌برد در مقیاس منطقه‌ای و بعد در مقیاس سرزمینی؛ علت این‌ است که خود شما هم اشاره فرمودید که باغ گاهی وقت‌ها پذیرای مهمان های ویژه در مقیاس سیاسی اجتماعی بوده و در بیرون از شهر. بحث من قدقدریراتر از بحث تولید و اقتصاد؛ فکر می‌کنم مطرح کردن این موضوع در این لحظه کمی فرمایشات شما را مخدوش بکند و مقیاس‌ها را بهم بزند.

بررسی موقعیت باغ نشاط و تغییر نام شهر فیروزه

اعتضادی: اتفاقاً قسمتی که توضیح دادم بخش اوّل سوال را می‌پوشاند و بخش دوّم در ادامه می‌آید. ببیند یکی دیگر از کانتکست‌هایی که ما در این باغ که اسم آن باغ نشاط نیشابور است ولی چون منطقه‌ای که در آن‌جا احداث شده آبادی‌ای بوده که اامروزهبه عنوان شهر شناخته می‌شود و اسم آن ‌را گذاشته‌اند شهر فیروزه چون معدن فیروزه آن‌جا است مثل باغ ماهان کرمان هم این مورد را باید بگوییم باغ فیروزۀ نیشابور، ولی باغ فیروزه نیشابور خیلی گیج کننده است چون فکر می‌کنیم باغ فیروزۀ نیشابور چیست کمی گیچ کننده است؛ خانم بهبانی یک مقاله‌ای نوشته‌اند و راجع به این باغ نوشته‌اند: باغ شهر فیروزه.
ولی همه جا من می‌گویم باغ نیشابور برای این‌که این باغ صد‌سال به اسم باغ نشاط نیشابور شناخته می‌شد.

جزئیات قرارگیقرارگیریاغ خود یک کانتکست است و قابل تحلیل است. یک اتفاق‌هایی در این مملکت می‌افتد که ما مردم دچار احساس حقارت می‌شویم و می‌خواهیم که این حس را جبران کنیم؛ مثلاً فکر می‌کنیم که ما روستا بوده‌ایم و شهر شدیم اسمش را باید عوض کنیم که خاطره آن روستا از بین برود و ما را شهشهریدانند این‌جا آن آبادی بوده در سی‌صد سال پیش به نام بزغان و واژه معنایی دارد که معلوم نیست چیست ولی چون منطقه‌ای ترک‌نشین کردنشینی هست و این‌ها با هم زادوج کرده‌اند این واژه ممکن است از ترکی یا کردی آمده باشد و امّا نتیجه چه شده است؟
به قول اامروزیها این برغان همیشه یک روستا و در آن کانتکست همیشه یک آبادی بوده است وقتی شهر شد تصمیم گرفتند که اسم آن‌را عوض کنند و چون معدن فیروزه در این‌جا هست اسم شهر فیروزه را به خود گرفت؛ و بعد در مکاتبات می‌نویسند مثلاً شهردار محترم شهر شهر‌فیروزه و چند سال به این شکل گرفتار بودند و بعد گفتند که اسم را بگذابگذاریموزه.

روایت تاتاریخی،اختار فضایی و طراحی باغ نشاط

موقعیت جغرافیایی و اهمیت مسیرهای تاتاریخیh5>
باغ نشاط در این منطقه این‌جا قرار گرفته است؛ یعنی این‌جا یک آبادی‌ای است که یک حوزۀ زراعی بزرگی در دور آن قرار گرفته و باغ نشاط در این‌جا قرار گرفته؛ جالب این‌جاست که مسیمسیری جاده‌ای که تهران مشهد را در دورۀ قاجار طی می‌کرده این خط‌چین است و باز هم از این بزغان می‌گذشته است.
جاده جدید هم که مستقیم شده این خط کم‌رنگ است و با یک شکستی وارد نیشابور اامروزیمی‌شود. درست در این نقطه که زاویه پیدا می‌کند و به طرف سبز‌وار و تهران می‌رود جادۀ قدیمی مال‌رو می‌رفته به طرف کوه‌های بینالود و از کوه عبور می‌کرده و می‌رسیده به قوچان. مردم کوه‌نشین آن‌جا جزو توابع نیشابور به‌حساب می‌آمدند.
وقتی که آدم می‌رود در کانتکست تاتاریخییلی زوایا را باید نگاه کند مثلاً این برای من خیلی مهم بود که یک پزشک که اولین پزشک متخصص بای‌پس قلب بود در دنیا که در سوییس بای‌پس می‌کرد ایشان متولّد همان کوه‌هاست.
او تعتعریفی‌کند و می‌گوید که شهر مرکزی ده من نیشابور بود ولی دسترسی من به قوچان نزدیک‌تر بود و از قوچان به دبیرستان می‌رفتم. پس این ذهنیت برای من پیش می‌آید که چطور این محدوده‌ی بزرگ که ما به اسم حوزۀ نیشابور می‌شناسیم وصل می‌شود به قوچان و بعد این راه اهمیت دارد و بعد از آن‌جا تا به عشق‌آباد می‌رود و یک مسیر تجاتجارییمی هست که حتی چون از توس عبور می‌کند همان مسیمسیری که هارون‌الرّشید که از بغداد می‌خواست برود به مرو به‌جای این‌که برود از نیشابور عبور کند از شمال کوه‌ها عبور می‌کند و می‌رود به توس که برود به مرو؛ یعنی یک شناخت تاتاریخیز این حوزه را ما باید داشته‌باشیم؛ از آبادانی‌اش، از ریشه‌های زیستی.

ویژگی‌های اقلیمی و حاصل‌خیزی نیشابور

آن‌جا یک منطقۀ زیستی مهم بوده که در کوهستانش گروه‌های زیادی از مردم دام‌دار و عشایر کرد و ترک زندگی می‌کردند و در دشت این‌ ناحیه هم بسیار مخلط هستند؛ و این دشت هم که شما داداریدی‌بیند به اسم تحت‌جلگه یعنی جلگه پایینی شناخته می‌شده که جلگه بالایی دامن کوه هست. فرق جلگه با دشت چیست؟ دشت می‌تواند کاملاً بیابانی باشد ولی جلگه آبرفتی‌ست. پس جلگه یک دشت آبرفتی است که خاک حاصل‌خیز دارد.

چرایی ساخت باغ و نقش جاده در انتخاب مکان

حاصل‌خیزتخیزترینقۀ نیشابور غرب منطقۀ نیشابور هست و برای همین خیلی از آبادی‌ها در این منطقه بوده و اتفاقاً خیلی از این آبادی‌ها ارباب‌های متعددی داشتند از رجال شهر در زمان قاجار و پهلوی و تا زمان اصلاحت ارضی؛ و در این منطقه‌ها باغ‌های مختلف اربابی ساخته شده بود؛ امّا یگانه باغی که از نظر طرّاحی و زیبایی‌شناسی شاخص بوده باغ نشاط است که این‌جا سوال پیش می‌آید که چرا؟
بانی آن که بوده؟ و چرا در این نقطه؟ مگر این بانی املاک زیاد و باغ‌های متعددی داشته؟ چرا این باغ اهمّیت پیدا می‌کند؟ پاسخ این است که به‌خاطر جاده این موضوع رخ داده.

زندگی و کارکرد روزمره در باغ

غیر از این موارد ما باید روایت زندگی در این باغ را هم باید بدانیم و در نتیجه کانتکست تحت عنوان زندگی در این باغ هست و چه‌کسانی می‌آمدند و می‌رفتند؟ چه زمان‌هایی از این باغ استفاده می‌کردند؟
قصد تفرّج بوده یا غیره همه‌ی این موارد را باید بدانیم.

ما چگونه جست‌وجو را شروع کردیم؟
مدّت‌ها این وضعیت موجود بود و مردم محلی می‌شناختند امّا یک زمانی سازمان میراث فرهنگی متوجّه شد که این‌جا یک باغ رها شده هست و شما این‌جا ببیند که حتی درها را هم کنده‌اند و در عین‌حال با تمام ویران‌شدگی شما در عکس هوایی دیدید که اثر معدودی از درخت‌ها بود ولی با این صورت دارد ما را به خود می‌خواند و ادامه این دیوار را می‌بینید و می‌رسید به گوشۀ دیوار که می‌خواهید به کنج بپیچید می‌بیند که یک برج وجود دارد.
خوش‌بختانه چهار طرف دیوارها گرچه نیمه مخروبه امّا باقی مانده و چهار طرف برج دارد. برج سوال برانگیز است. چرا برج دارد؟ داخل می‌شویم و می‌بینیم که این درخت‌ها که می‌بینیم به جز این قسمت که درخت‌های پسته‌ای هستند که به علت کم‌آبی مانده‌اند و محصولی نمی‌دهند این درخت‌های اصلی باغ هستند که به صورت کاج‌هایی هستند که مانده‌اند و چنارها از بین رفته‌اند و این هم به‌خاطر این‌است که باغ آب ندارد و این‌ها با بی‌آبی سازگارند.

کالبد، عمارت‌ها و سبک معمامعماری

خیابان‌های باغ را می‌بینید که موجود است یعنی عنصر فضا سازی در باغ ایرانی. وقتی داخل باغ می‌شوید اوّل این خیابان را که مشاهده می‌کنید در سمت راست‌تان یک عمارت مخروبه به این شکل می‌بینید و با اندکی کند‌‌وکاو می‌فهمیدید که این عمارت در دورۀ پهلوی است و اگر خراسانی باشید متوجّه می‌شوید که متّأثر از معمامعماریی‌ست و معمامعماریه‌های روسی در میانه باغ‌ها که در مشهد نمونه‌های بسیابسیاریود است و بعد در انتها که می‌روید درست در آکس خیابان یک آوار به این شکل می‌بینید که یک دالانی در مرکز هست و زیر آن یک در شمالی، یعنی شما از ددریکه کنده شده عبور کردید و رفتید؛ انتها به یک عمارت می‌رسید که دالانی در مرکز دارد و معبمعبری یک در شمالی دارد یعنی این عمارت جکم یک عمارت سردر را دارد و به واقع عمارت سردر و عمارت مسکونی اوّلیه بوده و معمامعماریهم همان دورۀ احمد‌شاهی‌ست.

تحلیل تاتاریخیرح و الگوی باغ

این اطّلاعات را ما از نظاره به‌دست می‌آوآوریمعنی سوال پیش می‌آید که در چه بستر تاتاریخی چه بستر فرهنگی و اجتماعی به‌وجود آمده . عکس‌های هوایی را که نگاه می‌کنیم یک شوکّی به ما داده می‌شود که این باغی که صد‌سال پیش ساخته شده گرچه که یک باغ‌ایرانی است طرحی عجیب دارد.
ببینید در این عکس متّأخر از گوگل نامحسوس است ولی در عکس سال سی‌و‌پنج واضح‌تر است. طرح چرا نامتعارف است؟
دقت داشته بشید که ابعاد تقتقریباًی‌صد در پانصد متر (300*500) است و کوچک نیست؛ و در کنار هم یک باغ جانبی داشته که آن هم در مالکیت میراث فرهنگی درآمده و باغ تولیدی بوده و به آن می‌گفتند باغ توتی و در آن توت می‌کاشتند و ابابریشمشی می‌کردند؛ در این مزارع به‌جز گندم و جو و غلّات پنبه‌کاکاریفصّلی می‌شده که از همان جاده‌ای که می‌رفته به سمت قوچان پنبه با شتر از آن‌جا حمل می‌شده و بعد با قاطر از کوهستان عبور می‌کرده و می‌رفته به عشق‌آباد و صادر می‌شده به روسیه. دوره چه دوره‌ای است؟ (من یاد دارم وقتی که تاتاریخهر درس می‌دادیم از دورۀ ناصناصری بعد در جامعۀ‌ ایران که اقتصاد مبتنی بر کشاورزی بود کم‌کم تجارت در غالب اشخاصی که مالک املاک بزرگ کشاورزی هستند شروع می‌شود و حتی به ططریقیروی آوردن به صنعت شروع می‌شود.)

پیوند باغ با اقتصاد پنبه و تجارت روسیه

وقتی که سرگذشت بانی این باغ را مطالعه می‌کنیم متوجّه می‌شویم که ایشان پنبه مزارع را صادر می‌کرده به روسیه. نامه پیدا می‌کنیم که فلان تاجر تبریزی از فلان معاملۀ ایشان با عشق‌آباد دارد صحبت می‌کند یعنی با تبریز هم در ارتباط است.

پدیده دیگر این که نیشابور در آن دوره جامعه‌ای ارمنی دارد که عمدتاً کار آن‌ها تجارت پنبه است و خانه‌هایشان داخل کاروان‌سراست. در کاروان‌سراها یک بالا خانه درست می‌کنند شبیه به آپارتمان‌های اروپایی و روسی و زندگی می‌کنند و پایین خدمه هستند و پنبه را از مالکانی که کشت می‌کنند می‌خرند و صادر می‌کنند به روسیه.

باغ به عنوان مرکز مدیمدیریتزیبایی‌شناسی

این آقایی که صاحب باغ است (سالار معتمد) با این تجّار مرتبط است و خودش می‌شود تاجر اصلی و به واسطه نمی‌دهد. علت این‌که این باغ در این نقطه قرار گرفته یکی این مسئله است شاید پنجاه یا شصت آبادی داشته و در خیلی از این‌ها هم آن‌طورکه من از منابع شفاهی اقوام او به‌دست آورده‌ام باغ داشته ولی کاملاً باغ میوه که محصولات می‌آمدند در این باغ و در این باغ فرآوفرآوریشده وبعد باز صادر می‌شده. پنبه مزارع می‌آمده در این باغ.

این باغ تفرّجی است ببینید چقدر طراحی جذّابی دارد! کلاً روی زیبایی‌شناسی کار شده وقتی برسیم به آب‌نما و حوض‌ها و . . . یک باغ تفرّجی‌ست که اتفاق‌های تفرّجی در آن می‌افتد ولی در عین‌حال مرکز مدیمدیریتاورزی در یک منطقۀ بزرگ است.
میوه‌های باغ‌هایی که صرفاً برای میوه ساخته‌شدند می‌آید این‌جا، ابابریشمشی در آن اتفاق می‌افتد و محصولات کشاورزی این‌جا انبار می‌شوند و از این‌جا به شهر صادر می‌شود و از آن‌طرف با عشق‌آباد ارتباط مستقیم دارد.

نوآونوآوریتی و تأثیرات اقتصادی باغ

در همین دورۀ تارخی‌ست که مالکین بزرگ، روی به تجارت می‌آورند متوجّه صنعت هم می‌شوند. مالک این باغ در این تجارتی که با عشق‌آباد می‌کند متوجّه می‌شود که پنبه در آن‌جا در کارخانه‌های نسّاجی به نخ و پارچه تبدیل می‌شود. کارخانه پنبه پاک‌کنی از عشق‌آباد وارد می‌کند برای نیشابور که حداقل پنبه را در مرحلۀ ابتدایی فرآوفرآوری. توان این‌که کارخانۀ ریسندگی و بافندگی بیاورد ندارد ولی کارخانه پنبه‌پاک‌کنی وارد می‌کند و قرار است که تکنسین‌ها از روسیه بیایند و این کارخانه را سوار کنند؛ این‌را در آن نامه که با تاجر ارمنی و تبریزی مکاتباتی هست درآوردیم که جنگ‌جهانی اول در می‌گیرد و تاجر می‌گوید امیدوارم جنگ زودتر پایان پیدا کند که کارخانه شما فعّال بشود.

این کانتکست اجتماعی آن دوره را می‌گوید. مالک این باغ بنابراین بین مالکین آن منطقه شخصیت ثروتمند و شاید بشود گفت متنفذتمتنفذترین این موضوع به حدّی است که در زمانی که در این فعّالیت‌های اقتصادی هست از طرف احمد‌شاه حکم نیشابور و سبزوار را به او می‌دهند و اوّلین شخص هست که خارج شاهزاده‌ها به این مهم می‌رسد و مدّتی حاکم این دو شهر است و این دو شهر هم اقلیم مختلف و معیشت مختلف دارند سبزوار متمرکز بر تجارت است و نیشابور متمرکز بر فلاخ و این دو شهر را مدیرت می‌کند.

دوران قحطی ۱۹۱۷ و نقش سالار معتمد

در ۱۹۱۷ درست در زمانی که قحطی معروف در ایران اتفاق می‌افتد که راجع‌به آن خیلی نوشته‌اند باعث هجوم این کوه‌نشین‌هایی که در شمال تحت‌جلگه بودند با عنوان این‌که گوسفندان مرده‌اند و علوفه نیست و... همراه با هجوم کشاورزان بی‌محصول شده سبزوار و هجوم مردم سیستان به نیشابور است؛ چون نیشابور و مشهد از همه‌جا غنی‌تر است. در همان زمان که اگر در کتاب رجال ایران بخوانید حاکم خراسان با ملّاک‌های بزرگ خراسان خصوصاً مشهد دست‌به‌یکی می‌کند غلّه را احتکار کند. ولی در نیشابور ایشان این کار را نمی‌کند.

بانی در نقطه‌ای که احساس می‌کند این نقطه مهم است و قنات دارد و یک ده در کنار است و مزارع هم موجود؛ درکنار مسیمسیری قصد صادرات پنبه دارد یک باغی می‌سازد تفرّجی (باغ تفرجی). این‌جا یکی از چرا‌ها حل می‌شود در چه زمانی؟ در زمان قحطی. من در یکی از کتاب‌های معمامعماریندم که در ۱۹۳۰ در آمآمریکارایسلر ریسک می‌کند و در آن زمان یک آسمان‌خراش می‌سازد؛ بانی هم ریسک می‌کند در یک دوران بحران اقتصادی و قحطی یک باغ می‌سازد. خشک‌سالی آمده بارندگی نیست و آذوقه را انگلیس برده و مردم همه گرسنه‌اند، ولی او هنوز پشتوانه دارد و غلّه دارد. معروف بود در نیشابور تا وقتی که من بچه بودم می‌گفتند: سالار معتمد (بانی باغ) به این آوارگان بن می‌داد و در عوض کار به این‌ها غلّه می‌داد.
سالار معتمد این باغ را با کار این قحطی‌زدگان ساخت و جماعتی را از قحطی نجات داد. این خود می‌شود یک بحث اجتماعی فرهنگی که باغی را نیاز دارد در یک نقطۀ خاصی و شرایط هم به‌گونه‌ای هست که عدّه‌ای آدم بی‌کار آماده انجام این کار هستند ولی اجحافی صورت نمی‌گیرد و مزد می‌گیرند. این‌ها نمونه‌هایی از آباد‌گگریاربابان تاتاریخیران است؛ نمونه‌ی شبیه به این را من در بیرجند مطالعه کردم در «کتاب مالک و زارع» خانم لمتون می‌بینید ارباب‌های آن‌جا که از خانواده‌ی شوکت‌الملک هستند بسیار منصف با زارعین رفتار می‌کردند و به همین دلیل بسیار بیرجند آباد شد که آن‌هم با باغ‌ها بود که آن بحث جدایی است.

ساختار طراحی و ویژگی‌های هندسی باغ

این طرح باغ اوّلاً نشان می‌دهد که یک باغ تفرّجی و برای گردش و حتی نشان دادن قدرت و اقتدار است و در انتها هم غیر‌متعارف است؛ آن محور شبکه‌ای را در زیر نقش می‌بینیم ولی در داخل می‌بینیم محور‌های حرکتی منحنی ایجاد شده و در وسطشکل خاصّی به خود گرفته. این منحنی‌ها را هم نمی‌توانیم بگوییم که از طرح‌های باروک کپی گرفته شده یا از طرح‌های اروپایی کپی شده کپی نشده بلکه الهام گرفته شده است.
اما اگر زیرنقش‌ها را ببینیم متوجّه می‌شویم هنرمندان ایرانی که به رسم اسلیمی مسلّط بوده‌اند این‌ها را کشیده‌اند؛ یعنی در یک شبکه مربع آمدند و این قوس‌ها را پیاده کردند و درواقع روحیه طراحی ایرانی در آن است.

سودمندی در مقیاس سرزمینی

رضوی: بحث سودمندی که در پاسخ شما به قسمت اوّل سوال من بود. برای ما که در حوزه‌های مطالعات مربوط به تاتاریخثار در دانشکده معمامعمارییم وصل می‌شویم به حوزه‌های پژوهشی دیگر. وصل شدن مباحث به تاتاریخحلیل اقتصادی خیلی قدمت ندارد دیوید(جیکوب) بوکهات و .... در اواسط قرن نوزدهم و اوج آن در حول دو جنگ‌جهانی است که فاصله گرفتن تحلیل‌های تاتاریخیطلق از تحلیل‌های سیاسی به وجوه دیگدیگری جهان می‌توانند تأثیر داشته باشند.
شاید کسی برخاسته از حوزۀ تاتاریخهر و تاتاریخنظر و مرور تاتاریخعمامعماریجایی که به این موضوع مربوط می‌شود بخواهد به موضوع نزدیک بشود متوجّه‌ اتّصال مباحث اقتصادی به این موضوع نشود.

این جا به نظرم جای خوبی‌ست که ما بحث سودمندی را مطرح کنیم. به نظر می‌آید از مجموع شواهدی که فراهم می‌شود خصوصاً از جست‌و‌جو در باغ‌های گم‌شده و ویران شده، ویرانه که ویرانی یکی از جاهایی است که ما می‌توانیم خیلی راحت از آن درس بگیبگیریمل باغ‌هایی که هنوز رونق‌شان را حفط کرده‌اند مثل باغ‌فین؛ از آن‌جایی که خیلی از اوقات کمی از سرشت اولیه‌شان فراموش شده و بعد تفرّجی آمده و باغ را بلعیده خیلی از قصّه‌ها قدیم‌شان هنوز خوانده نمی‌شود ولی باغ ویران شده خیلی داستان‌های نهفته دارد.

مانند تصاویتصاویریما از سردر نشان دادید. به نظر می‌آید وقتی صحبت از سودمندی به میان می‌آید منظور سودی است که مقیاس سرزمینی دارد؛ یعنی زمانی که شما می‌خواهید باغ برجسته‌ای را به ححریمشهر نزدیک بکنید پیش از شهر (پیش درآمد شهر) به پیشواز فرد می‌رود و صورت خاصی از پذیرش است که شاید در بین تمدن‌های دیگر خیلی سابقه نداشته؛ و حتی ما در تحلیل قاجار می‌خوانیم که باغ‌های قاجاقاجاریمحض این‌که شهر گسترش پیدا می‌کرد و در داخل شهر قرار می‌گرفت انگار این پایگاه استقبال از دست رفته بود ضرورت احداث یک باغ دیگر مطرح می‌شد و وقتی توالی ساخت را خصوصاً در تهران نگاه می‌کنیم می‌بینیم که هر بار که دیوار شهر گسترش پیدا می‌کند به سمت ححریمسبز، ححریمسبز شهر می‌رود جلوتر و بعد ما این ‌را در نوشته‌ها و سفرنامه‌ها خیلی می‌بینیم که می‌گویند ما با رسیدن به باغ متوجّه می‌شویم که به شهر رسیدیم و آن‌چه که خاطر جمع می‌کند دیدن شهر را باروی شهر است مثل شهر های رنسانسی .............است این‌جا سبزی همان خاطر جمعی را می‌دهد.

 
شما در توضیحات باغ نشاط گفتید که هم ساخته شدنش در دوران بحران است و هم شیوۀ ساخته شدن آن با بهره‌گیگیریز نوع کاکاریه به هر حال التیام می‌بخشید قحطی را و هم موقعیت که بر سر یک راه رونق اقتصادی جدید بود؛ و صورت بسیار نوآورانه‌ای را ایجاد می‌کند به نظر می‌آید ما باید به این مسئله هم بپردازیم که بحث سودمندی در مقیاس سرزمینی در مورد باغ جایی مطرح می‌شود که باغ می‌آید به مثابه چراغ سلامتی یک مجموعه می‌نشیند بر سر صحبت، یعنی تا زمانی که رونق دارد و کارآفکارآفرینین‌جا حضور دارد اوضاع به سامان است.
من وقتی که در متون می‌خوانم که قهر و غضب دستگاه حکومتی شامل یک خاندان می‌شود اوّلین کاکاریه می‌کنند این است که آب را به باغ‌شان می‌بندند یعنی ما در متون تاتاریخیسیار می‌بینیم؛ ظاهراً این سایه‌ای از آبادانی صاحب‌باغ است یعنی این‌جا صاحب دارد و خودش متوّلی آبادانی است و باغ خیلی نشانۀ حسّاسی است. اگر که ما در عصر دیجیتال دنبال شهر هوشمند می‌گردیم باید به این توجّه بکنیم که باغ مثل عرصه‌های کشاورزی نیست؛ شما ممکن است که عرصه‌های کشاورزی را برای دوره‌ای رها بکنید حتی برای بارور شدن زمین امّا باغ حتی برای دورۀ کوتاه نمی‌تواند از آب محروم شود؛ بنابراین چراغ سلامت است.
اگر این‌طور فکر بکنیم در مقیاس سرزمینی که ما داداریمرمورد باغ‌های فراموش شده صحبت می‌کنیم چه تعداد از این چراغ‌های سلامت خاموش شده‌اند و چرا؟ و ارتباط آن با بحث اقتصادی اندکی بیشتر روشن می‌شود یا نه؟

جایگاه اقتصادی و مدیمدیریتیغ نشاط

اعتضادی: قبل از این‌که به بحث اقتصادی بپردازیم همین باغ پیش‌آیند شهر، باغ نشاط این‌جا که قرار می‌گیرد گفتیم که چون در این ملک وجود داشته و این‌جا ملکی به نام تقی‌آباد بوده و زمین‌های زراعی داشته و قنات داشته و صاحب این باغ هم در املاکی که داشته باغ‌های متعددی داشته و باغی را این‌جا می‌سازد متفاوت با آن‌ها کنار آن راه هست؛ که این باغ‌های اربابی ما در واقع نقش اساسی‌شان که همان نقش اقتصادی آن‌ها هست مرکز مدیمدیریت سرزمین و منطقه کشاورزی هستند که در اختیار مالک هستند.

•\t

زندگی دووجهی مالک و ساختار کالبدی باغ

در آغاز کار که مالک از قزوین مهاجرت کردند و آمدند این‌جا و شروع کردند به ملک خخریدندر همین‌جا یک قلعه می‌سازد (ما هم قلعه‌های اربابی داداریم هم رعیتی) که نصفش اربابی‌ست و نصف دیگر رعیتی و با یک معبر از هم جدا می‌شده و در آن‌جا زندگی می‌کرده و در کنار همان قلعه این باغ را می‌سازد.
وقتی که به ثروت و مکنتی می‌رسد باغ نیاز به ثروت و مکنت و نفوذ دارد؛ نفوذی که به این رعیت داشته باشد که این‌ها برای او کار کنند و این مدیرت تمام منطقه را ارباب‌ها در باغ‌شان انجام می‌دادند. مالک در شهر هم خانه داشته و این‌جا هم ملک داشته.

•\t وقتی بخابخاریی دیوادیواری را مشاهده می‌کنیم می‌بینیم که به سبک روسی هستند و بنای قدیمی شومینه‌ای داشته که در آن زغال روشن می‌کردند مانند باغ‌های صفوی. این یعنی زمستان در این‌جا زندگی می‌کردند. داستان‌ها را که می‌شنوید، فرزندان این صاحب باغ تعتعریفی‌کردند که: «ما زمستان زیر کرسی در این اتاق می‌خوابیدیم». یعنی یک زندگی دو وجهی داشته و هم در شهر خانه و اندرونی و این‌ها داشته و هم در باغ و بعد هم عمارت اولیه تبدیل می‌شود به اندرونی و بعد عمارت دوم را می‌سازد، بیرونی چرا؟ چون حاکم شهر شده و رفت‌وآمد‌ها زیاد شده.

باغ به‌عنوان نماد آبادانی و پیوند اقتصاد و سیاست

من تصوّر می‌کنم چون خانم دکتر هم به این موضوع اشاره داشتند که این باغ‌ها نشانۀ آبادانی و سلامت و حتی تضمین کننده‌ی آبادانی شهر می‌توانند باشند. کسی که این باغ را می‌سازد و حتی به قول خانم دکتر دارد کارآفکارآفرینیند و ربط می‌دهد به تجارت با روسیه و خودش در این کار دخیل است و کارخانه می‌آورد؛ این‌ها همه در رابطه با شهر دارد انجام می‌گیرد؛ یعنی برای آبادانی شهر نیشابور است این تجارت پنبه، آوردن کارخانه، تجارت ابابریشم صادرات خشکبار.

این آدم به نظر می‌رسد از طرف حکومت یک لیاقت مدیرت دارد و خارج از خاندان قاجار به او حکومت دو شهر را می‌دهند و بعد در مقطعی حتی والی خراسان و سیستان می‌شود که بلافاصله رضاشاه کودتا می‌کند و ایشان را تعبید می‌کند و زندان می‌برد و از این داستان‌ها. پس این مدیمدیریتشی داشته که این آدم با نفوذتر هم شده وقتی که نفوذ بیشتر داشته بیشتر در آبادانی کوشیده و اقتصاد شهر نیشابور در واقع در دست این آدم(سالارمعتمد) بوده از ططریقاملاک و این باغ.

باغ به‌عنوان «باغ زندگی» و چراغ آبادانی

خیلی وقت‌ها می گویند که این باغ یک باغ تفرّجی بوده و تابستانی بوده مثل سرزمین‌های دیگر مانند روسیه که باغ تابستانی دارند و تابستان‌ها برای تفرّج است و باغ زمستانی دارند به دلایل دیگر. باغ، «باغ زندگی» است یعنی آثار زندگی در تابستان در آن هست و در زمستان هم همین‌طور؛ گاهی وقت‌ها تصوّر این است که درست در رابطه با نظام کشاورزی که از بهار شرو می‌شود که کاشت، داشت در تابستان و بعد پاییز برداشت یعنی نه ‌ماه از سال فعّالیت کشاورزی برقرار است و در این نه ‌ماه در باغ زندگی می‌کردند.

باید کانتکست اجتماعی مالک باغ را بگویم چون بحث اقتصادی‌اش درواقع همین است که باغ را من حلقۀ اتصال شهر به کشاورزی مناطق روستایی می‌بینم و این باغ‌ها می‌توانند قدرتی داشته باشند که به قول خانم دکتر بشوند چراغ آبادانی و نشانه آبادانی؛ اصلاً به‌طور سمبلیک ما در شاهنامه داداریم تمام این پادشاهان باغ داشته‌اند.

وقتی‌که فکر می‌کنم ایرج کشته می‌شود ففریدونکه عزاداعزاداریند باغ را به آتش می‌کشد، یعنی ایرج که نیست آبادانی هم نیست. یا این که در تاتاریخی‌خوانیم آب را بر باغ می‌بندند؛ باغ مقر قدرت ارباب‌ها بوده و مقر قدرتی که تضمین کننده آبادانی یک منطقه بوده است؛ وقتی که آب را بر آن‌جا ببندند یعنی سخت تتریندشمنی‌ها را کردند، یعنی تختخریبک منطقه را انجام دادند.

جایگاه اجتماعی و سیاسی باغ نشاط

فاصله این باغ تا شهر نیشابور هم خیلی مهم است؛ دقیقاً یک منزل، یک منزل راه یعنی چه؟ یعنی اگر صبح راه بی‌افتید غروب برسید به یک جایی که استراحت کنید و شب را بمانید و دوباره راه بی‌افتید و بروید. این باغ می‌شود همان باغ استقبال، باغی که اگر کسی از رجال از تهران می‌آمده و می‌خواسته به نیشابور برود در این‌جا از او پذیرایی می‌شده.
حتی آثاآثاری بنای سردر باغ هست که به طرف بیرون که می‌رود در طبقه پایین آن صفّه‌هایی ساختند با طاق و بدون در که حکم سایه‌بان دارد و اگر سرد باشد هوا بتوانید یک پرده‌ای بزنید و اتراق کنید برای مسافران در راه مانده و یک منزل تا نیشابور دارند و جایی ندارند این‌جا از آن‌ها پذیرایی می‌کنند و رجال شهر می‌آمدند در این باغ اتراق می‌کردند چون مقصدشان مشهد بوده؛ و جالب است یک منزل تا نیشابور می‌رفتند به ندرت در نیشابور می‌ماندند و می‌رفتند به طرف مشهد؛ یعنی آن‌قدر مرکزیت پیدا می‌کند که محل هم استقبال و هم اتراق رجالی‌است که باید می‌رفتند مشهد و به کارهای حکومتی رسیدگی می‌کردند به جای شهر در این باغ می‌ماندند چون حاکم شهر هم این‌جاست.

اگر در مقطعی بوده که حاکم در خانۀ شهر و یا در دیوان خانه بوده می‌رفتند داخل شهر. این می‌شود جایگاه اجتماعی که باغ در آن شکل گرفته یعنی از ان باغ اربابی فراتر می‌رود و می‌شود باغ حکومتی چنان‌که مردم محلّی آن عمارتی که در وسط باغ بود را می‌گفتند عمارت وسط یا عمارت بیرونی و می‌گفتند عمارت حکومتی چرا؟ چون صاحب باغ حاکم است و خیلی از امور حکومتی در آن‌جا پیگیپیگیریشود.

بعد فرهنگی و حضور اهل هنر در باغ

این داستان جایگاه اجتماعی مالک باغ را نشان می‌دهد؛ و بعد مثلاً شخصی مانند کمال‌الملک که تعبید خود‌خواسته داشته یعنی به خواست خودش برعکس این که می‌گویند رضا‌شاه تعبید کرد؛ رضاشاه او را از مدیمدیریترسه صنایع مستظرفه برکنار کرد او هم قهر کرد و به دلایل خانوادگی که اطلاعی ندارم نرفت به کاشان و به نیشابور رفت؛ چون از خاندان غفاغفارینمی همسر آقای سالار معتمد بود و یک قوم‌و‌خویش در آن‌جا داشته و به سالار معتمد می‌گوید نزدیک باغ خودت ملکی بخر و من می‌خواهم این‌جا گوشۀ عزلت بگیرم و بعد باغی هم می‌سازد که باغ از بین رفته ولی خانه هنوز پابرجاست. کمال‌الملک در آن‌جا رفت‌و‌آمد بسیار دارد تا جایی که میراث‌فرهنگی وقتی این باغ را گرفته بود اسم بلغ کمال‌الملک را به آن داده بودند و نمی دانستند که داستان از چه قرار است و او عکس‌های متعدد در این باغ دارد .

 
این باغ نه تنها فقط محل رفت‌و‌آمد اشراف است محل آدم‌های اهل فرهنگ هم بوده؛ دکتر قاسم غنی را می‌شناسید؛ او اوّلین مصحّح حافظ و پزشک بوده و در تهران، ولی رفت‌وآمد داشته به این‌باغ. در اواخر عمر مالک باغ، شهریار شاعرآذشاعرآذریمور اداره ثبت یا دارایی در نیشابور می‌شود و او هم در این باغ رفت‌وآمد می‌کند و به اصطلاح پاتوق می‌کند؛ شهریار برای چه به این باغ می‌آید؟ چون این‌جا هوای شاعشاعریرد، کمال‌الملک را در این باغ است؟ چون مجالس خاصی در سطح فرهنگی در این جا برگزار می‌شده. فرض نکنید که محل عیش و عشرت اربابان صاحب ثروت بوده بلکه این بعد فرهنگی هم بوده.

ورود به تحلیل پدیدارشناسی و مستندسازی باغ

من با مطالعه‌ای که توفیق آن را داشتم و زمان باغ به ما نزدیک است و بعد ورثۀ باغ هم بودند و از ایشان می‌شد شنید و می‌شد عکس‌ها و اطّلاعات را به‌دست آورد، ما توانستیم به داخل بحث پدیدارشناسی برویم و آن پدیده را در بستر تاتاریخیودش مطالعه کنیم.

نوآونوآوری فنی و اقتصادی در باغ

باز بحث اقتصادی که شما گفتید که فراموش نشود؛ این باغ تأسیسات جانبی دارد و فقط باغ تفرّجی نیست. گفتیم یک باغ توتی در کنار بوده و این‌جا ابابریشمشی می‌شده و بعد یک تکنسین روس این‌جا استخدام شده بوده از همان جایی که کارخانه پنبه را می‌آوردند این تکنسین را هم می‌آورند و کارهای ابابریشمشی را مدیمدیریت‌کرده و دستگاه‌هایی ساخته بوده برای تولید نخ و این کارها می‌آید یک کار جالب می‌کند؛ آب قنات را که می‌خواهد در این‌ باغ سرازیر بشود با یک اختلاف ارتفاعی شاید دومتر یا سه متر می‌آید و می‌گوید بگذابگذاریدمن باغ‌تان را دارای برق بکنم؛ زمانی که مشهد تازه کارخانه برق تأسیس کرده و نیشابور هنوز برق ندارد یک ژنراتور آبی درست می‌کند و این باغ برق داشته البته در اندازه‌ای که شب‌ها اتاق‌ها روشن بشود نه این‌که در داخل باغ بتوانند چراغ روشن بکنند و...

این‌ها نشانه دورۀ گذار و تحول اقتصادی این ارباب‌هاست که می‌توانندکارهای خاصی بکنند و دنبال نو‌آوآوریم هستند.
بحث نوآونوآوریمطرح است در دوره‌ی ناصر‌الدّین‌شاه به بعد. صاحب این باغ و همه‌ی رجال شهر که باغ داشتند و ملک داشتند خانواده‌شان با درشکه به باغ می‌رفتند؛ حتی من خودم در بچگی وقتی که باغ مادربزرگم می‌رفتم در بیرون شهر با درشکه می‌رفتیم؛ چون پنج شش نفر در نیشابور اتومبیل داشتند و اتومبیل کرایه هم موجود نبود.
این‌ها با درشکه رفت‌وآمد می‌کردند امّا بانی این باغ بنا بر ارتباطی که با روسیه داشته این روحیه‌ی نوآونوآوریاو تشدید می‌شود که او اتومبیل دارد و عکس آن هم در باغ موجود است . این طرح نوآرانه‌ای که ما در باغ‌های بعد از ناصناصریندین باغ هم در تهران) داداریمه طراحی می‌شود بخاطر آن ذوق ایرانی به غیر از این‌که می خواهد مکنت صاحب باغ را نشان دهد مناسب شیب تند شمالی جنوبی و شرقی غربی که دارد برای حرکت اتومبیل است. روی این محور که می‌آید و می‌خواهد که به این عمارت می‌رسد یک طبقه ساختمان باید برود بالا؛ از این خط منحنی می‌شود و یک دور این‌جا کنار استخر آبی که به آن می‌گفتند ددریاچهو وسط آن جزیره بوده می‌چرخیده و دوباره از این انحنا می‌آمده و از این‌جا می‌رفته به سمت عمارت بالا.\u
003c/p>

پس مناسب حرکت درشکه و اتومبیل و دارای یک طرح جذّاب هم بوده و در بازی‌های زیبایی‌شناسانه‌ای دارد به آب هم یک اشاره‌ای هم می‌کنیم و رد می‌شویم و بیشتر می خواهیم که آن کانتکست و روایت باغ را بفهمیم.

روایت تاتاریخیاندان بانی و نظام ادااداریشابور

پس روایت باغ را تا این‌جا به این‌صورت بگویم: در زمان احمدشاه حاکم خراسان که قبلاً در قزوین بوده و املاک زیادی در قزوین داشته یکی از مالکین بزرگ قزوین را می‌شناسد که یک خانوادۀ بزرگی هستند به نام گنجی‌ها در قزوین که نسل‌شان هنوز هم در قزوین هستند. حاکم وقتی حکومت خراسان به دستش می‌رسد مدیمدیریتلاک را می‌دهد به یکی از خوانین آن جماعت. و بعد در نیشابور هم املاکی می‌خرد و از او دعوت می‌کند که به نیشابور بیاید و خود او هم ملک بخرد و املاک حاکم را هم مدیمدیریتد و لقبی همراه با منصبی به او می‌دهد(معتمد‌الایاله).
نیشابور به چهار بخش کشاورزی تقسیم می‌شود؛ شمال‌شرقی، شمال‌غربی، جنوب‌شرقی، جنوب‌غربی. به چهار جلگه مشخص قابل کشاورزی و در هر کدام یکی از این خوانین معتبر را می‌گذارد که مسئول آبادانی آن منطقه باشند و در عین حال مالیات‌ها را جمع بکنند؛ یکی سعید‌الایاله، یکی معتمد‌الایاله و یکی فلان و فلان.
معتمد‌الایاله غیرمحلّی است و اصلاً قزوینی است. می‌آید این‌جا و در همین منطقه‌ی تحت جلگه و بعد هم که فوت می‌کند پسر جوانش عنوان سالار معتمد می‌گیرد چون یک خان است و این سالار معتمد است که این باغ را می‌سازد و این سالار معتمد است که با کمال‌الملک حشر و نشر داشته و این سالار معتمد است که نیشابور را تحت سیطره‌ی خودش قرار می‌دهد و آن کارخانۀ پنبه را هم در شهر نیشابور قرار بوده تأسیس کند که محلش هم مشخص بوده.

ساختار خانوادگی و سبک زندگی در باغ

ایشان هم‌زمان چند همسر هم دارد و با همه‌ی همسران با هم زندگی می‌کنند و ایشان شخصیت جالبی هم داشتند چون در آن زمان بقیه اربابان هم چند همسر داشته اند ولی هر کدام را جدا از هم در خانه‌ای اسکان داده بودند ولی ایشان چهار همسر و دوازده فرزند همه با هم چه در شهر و چه در باغ زندگی می‌کرند و همه‌شان از این باغ خاطرات دارند؛ بچه‌هایی که شاید یک نسل با هم فاصله دارند واین‌ها با هم زندگی می‌کردند و با هن خاطراتی داشتند. داستان این باغ این است که در زمانی که ما هنوز ساختار معیشتی‌مان متحوّل نشده است با اصلاحات اراضی و بر مبنای کشاورزی است و اگر صنعتی می‌خواهد پا بگیرد همین اربابان کشاورز هستند که این کار را می‌کنند در همین مقطع این باغ می‌رسد به جایی که دیگر عمرشان تمام می‌شود و باغ های اربابی عمرشان تمام می‌شود. این که خانم دکتر می‌گفتید نقش اقتصادی، نظام اقتصادی ما که عوض می‌شود باغ‌ها افول پیدا می‌کنند.

افول باغ و دلایل متروک شدن آن

وقتی اصلاحات ارضی می‌شود و املاک تقسیم می‌شود و شرکت‌های سهامی زراعی به‌وجود می‌آید باغ‌ها متروک می‌شوند و باغ‌ها نقش‌شان را از دست می‌دهند و مدمدریتنطقۀ کشاورزی از دست می‌رود و باغ هم مثل الآن آن باغ تفرّجی نیست که ویلای کردان و فلان باشد و گاهی وقت‌ها حالت نفرت ایجاد می‌شود و دوست ندارند پا در آنجا بگذارند.
دلیلی که این باغ تا ده پانزده سال بعد از اصلاحات اراضی هم پابرجا می‌ماند این بود که بانی باغ وصیّت کرده بود این باغ بین هفت پسر من تقسیم بشود ولی به هیچ‌وجه تفکیک نکنید و ساختمانش را خراب نکنید و مبلمانش را جمع نکنید همه چیز سر جایش باشد و همه‌ی شما از آن استفاده کنید و این‌ها بعد از اصلاحات اراضی تا مدتی می‌آمدند و می‌رفتند؛ امّا به تدتدریجل‌زده شدند و حضور دائم هم ندارند شما فرض کنید شاید سالی دوبار بیایند این‌ها حضور دائم ندارند و بعد خبر می‌آید که در پنجره‌ها را آمده‌اند و کنده‌اند و خبر می‌دهند که اثاثیه را دزدیده‌اند و بالأخره باهث می‌شود که تخلیه بشود، ضمن این‌که به تدتدریجق‌آبه باغ هم دست‌اندازی می‌شود بر رویش و باغ بی‌آب می‌شود یعنی علی‌رغم دست‌کشیدن از باغ عمارت را حفظ کرده بودند که میوه داشته باشد ولی حق‌آبه را که تصرف می‌کنند آن هم باعث رها شدن باغ و این روزی که شما دیدید می‌شود.

بازشناسی باغ از خلال عکس‌ها و احیای آن

حالا از جهتی که شما دیدید و عکس‌هایی که به ما کمک کردند می‌بینیم که این‌جا بانی باغ نشسته است بر روی صندلی و یکی از این صاحب منصبان نظامی قاجاقاجاریاین کلاه مخصوص ایستاده که از منصوبین او هست و یکی دیگر که از منصوبین هست و از قزوین می‌آمدند و ایشان خیلی پرابهت نشسته.
این‌جا کمال‌الملک را با قد بلند و سالار معتمد معروف بوده که خیلی قد بلندی داشته ولی کمال‌الملک یک سر و گردن از او بلندتر بوده و دو تن از رجال شهر نیشابور؛ این عکس‌ها به ما کمک کرد که عناصر باغ را پیدا کنیم و از زیر خاک مثل باستان‌شناسی دربیاودربیاوریم؛ای مهندس دکتر گلستانی که الآن در دانشگاه مشهد درس هم می‌دهد ایشان پروژه را از میراث گرفت برای احیای باغ ما تماماً اطّلاعات را از فرهنگ شفاهی و اندک مکتوبات به‌دست آوردیم و این پله‌ها و آبشره از زیر خاک درآمد. این‌جا یکی از نقاط زیبای باغ بوده که مسیر باغ از وسط خیابان و عمدتاً از دوطرف می‌گذشته برای این‌که ماشین از وسط بتواند عبور بکند.

این یکی از تابلوهای کمال‌الملک است که الآن دست ورثه است و تا وقتی که باغ اثاثیه‌اش بود این هم در باغ بود که به باغ اهدا کرده بوده.

با داستان‌هایی که ما مرور کردیم به این نتیجه رسیدیم که این باغ هم مثل سایر باغ‌های اربابی مرکز مدیمدیریتطقه بزرگ کشاورزی بوده و آباد کردن منطقه با ساختن این باغ وسعت بیشتبیشتریگیرد؛ یعنی زمین‌های بیشتبیشتری کشت می‌رود؛ یعنی آبادی تقی‌آباد یک‌دفعه شروع می‌کند به وسعت گرفتن با ساخته شدن این باغ.

پیوند باغ با تحولات فرهنگی و اجتماعی

احداث هر باغ به معنی پیدایش یا توسعه‌ی یک آبادی است. خیلی از باغ‌های ما عامل پیدایش آبادی هستند و خیلی از آن‌ها عامل توسعه‌ی آبادی و این نمونه‌ها را در بیرجند توانسیتم بازشناسی کنیم.این باغ با هدف آبادانی منطقه و مرکزیتی برای مدیمدیریتیخته شده حتی باغ‌های باغداباغدارید در منطقه در پی بهره‌ووریبیشتر کشاورزی در کل نیشابور بوده و شهره بوده به حدی که خود مالک اسم نشاط بر آن گذاشته و مردم به طور عام به اسم آبادی آن‌را می‌شناسند ’باغ تقی آباد’. ولی من چیزی پیدا کردم و می‌خواهم ببینید که دورۀ تحوّل دارد و عجیب نیست که نقشه باغ این‌قدر عوض شده است به نسبت باغ‌های ایرانی.

نشانه‌های مدرنیته و روابط فرهنگی بانی باغ (سابار معتمد)

بانی باغ به تشویق دکتر غنی، بعد از جنگ‌جهانی اوّل پنج پسرخود را به اروپا می‌فرستند برای تحصیل؛ در حالی که خودش سواد مکتب‌خانه‌ای داشته.
بعد از فوت دختر او را که عروس می‌کنند کارت عروسی چاپ می‌کنند؛ در شهشهریثل نیشابور عجیب است که در آن دوران کارت عروسی بدهند. چون خانم بانی و مادر این دختر از خانواده‌ی غفاغفاریت و وابسته به قاجار بوده و یک ارتباط مستقیم با تهران داشتند. در کارت عروسی آدرس این است: نیشابور، باغ نشاط. یعنی جای شناخته شده‌ای بوده مثل ماهان باغ شاهزاده.

یک صحبتی خانم دکتر کردند که باغ‌های اربابی نشانۀ حضور آن ارباب هستند، نشانه حضور و تسلّط او بر سامانه‌ی کشاورزی، این یک نشانۀ خیلی شاخص بوده از حضور پرقدرت مالکی که سامانۀ کشاورزی را مدیمدیریت‌کند. خوش‌بختانه خوش‌نام از آب درآمده، خیلی وقت‌ها این نشانۀ حضور ترسناک هستند.
حقیقت را نمی‌دانم ولی شنیده‌ام آن شاهزاده فرمانفرمایی که باغ ماهان را ساخته به کله‌کن معروف بوده، یعنی خیلی خشن بوده. ولی این‌هم نشانه حضور است و باغ‌های اربابی نشانۀ حضور هستند و این نشانۀ حضور در نیشابور است نه فقط در منطقۀ خودش که بسیار دیگدیگری رجال این باغ‌ها را دارند در منطقۀ خودشان این نشانۀ حضور در کل منطقۀ نیشابور هست.

نظام آبی و هندسهٔ جدید باغ

این تصاویر نشان می‌دهد در عین‌حال استخوان‌بندی اصلی باغ ایرانی رعایت شده. این‌جا حوض آبی بوده و آب در دو طرف در پای جوی‌ها عبور می‌کرده. آن عبور آب در محور اصلی را در این‌جا ندانداریمکه در پایین باغ داداریمه یک محور کوتاهی بین پنج شش حوض تکرار شده. این عمارت عمارت هم عقب نشسته.

یکی از حضّار(جورابچی): ببخشید یعنی آب‌ جاجاریضور ندارد؟

(1:38:55) وجود داشته و از پای درختان عبور می‌کرده به صورت دو طرفه، باغ گلشن طبس هم به همین صورت است. در باغ گلشن دو نهر از دو طرف خیابان باغ عبور می‌کنند. این‌جا هم همین‌طور است. در زیر این حوض تن‌پوشه وجود دارد و اصلاً از رو نمی‌آید که آب نمایش داده بشود آب می‌آید در این دو نهر، و این تغییرات در جهت مدرن شدن و این‌که ماشین بیاید و در این‌جا عبور کند است و این را می ‌برند درست پایین این عمارت که ارتفاع می‌آید پایین و آن‌جا آب در یک محوطه‌ی گرد که اسمش را گذاشته‌اند ددریاچهو وسط آن‌ هم یک جزیره و در آن محوّطه جمع می‌شود و بعد از آن محوّطه با یک آبشار و بعد آبشره که آبشره را دیدیم آن‌جا مستقیم می‌آید رو، به همان باباریکیه آبشره را دیدیم و بعد سع یا پنج حوض بین این‌ها هم آب نمایشی هست ولی دوباره در فاصله ای که اتومبیل می‌اید و می‌خواهد به کنار بپیچد این تمام می‌شود.
من تمام نقشه‌ها را نگذاشتم چون خیلی وقت می‌گیرد؛ یعنی تمام این‌ها کار شده است بعداً حوض و آب نمایشی هم محو شده بود ما شنیدیم زمانی که مبارزه با مالامالاریا آمده بودند و گفته بودند تمام این حوض‌ها را بپوشانید و این‌ها از زیر خاک درآورده شد و آقای دکتر گلستانی واقعاً این‌جا کار باستان‌شناسی انجام دادند.
تمام این حوض‌ها جوی‌ها و مسیر‌ها و حتی تن‌پوشه‌ها و فواره‌ها که با شیرفلکه باز می‌شود همه‌ی این‌ها را ایشان پیدا کردند.

ببینید، مسیر آب این بالا که می‌آید و جلوی این‌جا را ما پیدا نکردیم ولی من شنیدم که جلوی این عمارت اصلی و قدیمی باغ یک حوض بوده و منطقی است که باشد و پیدا نشد؛ وبعد از زیر از ططریقتن‌پوشه می‌رفته چون درشکه و ماشین باید از این‌جا حرکت می‌کرده و می‌آمد هاین‌جا و این حوضی که الآن گودلش را دیدید دوباره می‌رفته زیر و فقط از دو طرف درختان جاجاریوده و می‌آمده از این عمارت که عبور می‌کرده رو می‌شده. با آبشار به پایین می‌آمده و بعد با آبشره در این دایره‌ی صورتی مسیر حرکت اتومبیل است.

این دایره‌ای که وسط می‌بینید آن ددریاچهاست. از این‌جا تا این‌جا آب رو هست و در مسیر هم حوض‌های متعدد و آبشره‌ها بوده که در این شیب حرکت می‌کند. در این‌جا و یا این‌جا تمام می‌شود؛ پس این‌جا مسیر اتومبیل است که اتومبیل از این‌جا حرکت می‌کرده و به این عمارت می‌آمده یا از این جا حرکت می‌کرده و می‌رفته به طرف این عمارت و درشکه هم همین مسیر را و عکس هر دو هم موجود است در باغ. در این تکه که نهال‌کاکاریست خزانه‌ی باغ است (خزانۀ باغ جایی است که در آن نهال می‌کاشتند)

این لکّه‌ها که در عکس‌های هوایی دیده می‌شود هنوز نمی‌دانیم چیست و به نظر می‌آید درست ققرینههم هست؛ شاید عکی برای پاییز یا زمستان است و تاکستان باشد ولی نمی‌تواند چهار تاکستان داشته باشد و می‌دانید تاک‌ها خشک می‌شود و روی زمین دیگر آن سبزینگی و انبوهی را ندارد؛ یا این‌که محلّی بوده که درختان را کنده‌اند تا دوباره نهال جدید کاشته شود و ما نمی‌دانیم و نتوانستیم بفهمیم ولی نفش باغ را ببینید در این‌جا، این یک طرح و هندسه‌ی جدید است ولی خیلیل تقارن وشکل ترسیم آن دقیقاً با این مربع‌هایی که می‌شده بر روی زمین ترسیم کرد و بعد قطرها را کشید هم‌خوانی دارد و این خطوط را درآوردند؛ یعنی به‌نظر می‌آید که روحیه‌ی معماران ایرانی که تزئینات اسلیمی می‌کردند و به این ترسمات آشنا هستند در این باغ نقش داشته. ما نمی‌دانیم که طرّاح که بوده و فقط با توجّه به صحبت‌های دکتر غنی در کتاب‌شان می‌دانیم این آدم هیچ مسافرتی به جز مشهد نمی‌رفته و حتی تهران هم نمی‌رفته ولی به اندازه یک آدم جهان دیده اطّلاعات داشته از دنیا به علّت آدم‌هایی که با آن‌ها مرتبط بوده؛ از این آدم‌هایی که با او مرتبط بودند کسی این طرح را داده مشخّص نیست.

این عکس‌ها خیلی به ما کمک کرد. ببینید این آن‌جایی است که آب در آن عرض کم رو می‌شود. از آن عمارت وسط تا میانه‌ی راهی که اتومبیل ‌رو هست به صورت آبشره، جوی آب، حوض و همین‌طور چند بار تکرار می‌شود و می‌رود به دو طرف خیابان باغ. پله های این‌جا صاف نیستند و منحنی هستند؛ ما اول فکر می‌کردیم صاف هستند ولی وقتی از زیر خاک درآمد دیدیم این‌ها انحنا دارند. لباس پوشیدن افراد زمان زندگی در باغ را مشخّص می‌کند. این عکس‌ها برای ۱۳۱۰ است. صاحب باغ در ۱۳۱۲ فوت می‌کند و بعد پسرها این جا را مدیمدیریت‌کنند. این‌هم استاد شهریار هست در این‌جا.

 
این عکس برای قبل از اصلاحات ارضی است و باغ آباد است و استفادا می‌شود توسط ورثه و این جا یک مراسمی باید باشد و خانواده جمع شده‌اند؛ لباس‌ها همه فرنگی و مدل همان دورۀ تحوّل است و برای دهه‌ی بیست یا سی هست این عکس. ساختمان را بر اساس همین عکس‌ها الآن مرمّت کرده‌اند و شده‌است ساختمان میراث فرهنگی شهر فیروزه و ساختمان بالایی در‌حال مرمّت است.

تأثیر الگوی باغ نشاط بر باغ‌سازی ایران

این هم یک آلاچیق خیلی جالب است و فرنگی‌مأبی است و به جای آن کوشک‌های مطّبقی که ما در باغ داشتیم و ما این‌جا کوشک ندانداریمل عمارت مجلل صمصام‌السلطنه یعنی عمارت‌هایی که کوشک نیستند و عمارت هستند و در مرکز یک باغ قرار گرفته‌اند؛ موزه آبگینه( عمارت قوام) که خیلی الگویی اروپایی دارد این را هم ببریدو بینید.
این‌جا هم عمارت کوشک نیست، بنابراین برای نظاره کردن و نظرگاه داشتن آلاچیق ساختند که از جنس چوب است و به‌نظر می‌رسد الگویی روس داشته باشد؛ این ها ایرانی نیستند ولی کانسپت کوشک مطّبق را دارند و در کوشک‌های مطّبق ما می‌دانید نقطۀ خاصی هم ندارند و هرجایی که ممکن بوده منظر بیرونی را بهتر ببینند ساخته می‌شده و این هم همان وضع را داشته.

ما گفتیم باغ از فرهنگ برآمده وتمام این‌ حرف‌هایی که من زدم برای این بود که یک کانتکست کاملی از آن زمان ساخت و زمان زندگی باغ به دست بیاید گه جغرافیایی و اقلیمی و چه مکان‌یابی منطقه‌ای و حوزۀ نفوذ و چه ساختار اجتماعی زمان ساخت و ساختار اجتماعی بانی باغ و خانواده‌ای که در آن‌جا بودند و رفتار‌های اجتماعی همه‌ی این‌ها را صحبت کردیم و این‌ها همه مرتبط با فرهنگ زمانه است که فرهنگ دورۀ تحوّل است و من جلسه پیش گفتم و خانم دکتر گفتند باغ فرهنگ‌ساز هم هست و نمونه ها در بیرجند و نیشابور هم هست.

در بیرجند وقتی شوکت‌الملک وقتی شروع می‌کند به باغ ساختن تمام افراد خانواده به تبع او باغ می‌سازند؛ گرچه که این اصولاً یک رسم است که اربابان باغ بسازند ولی یک وقتی یک سبک‌های خاصی دارند که این باغ با این طرح منحنی که دارد در نیشابور الگو می‌شود و باغ‌هایی که بعد از این باغ ساخته شدند توسط اربابان در نیشابور و ما از عکس‌های هوایی ردشان را پیدا کردیم همه رفتند سراغ همین انحنا به صور مختلف و در واقع فرم باغ ایرانی را متحوّل کردند یعنی یک فرهنگ جدید در باغ‌سازی در نقش نه بلکه در طرّاحی و شکل که یک الگوی جدید شد در یک زمینه طرّاحی که می‌شود گفت فرهنگ جدید در طرّاحی به‌وجود آمد که ریشه‌ی آن را ما می‌گوییم در تهران اتّفاق افتاده بود؛ اوّل از پارک امین‌الدوله و امین‌الضرب شروع می‌شود که ایده‌های پارک‌های اروپایی را می‌گیرند تا و یکی دیگر که حضور ذهن ندارم و خیلی ناشناخته است ولی جال است که چند دایره در وسط دارد و منحنی دارد.

جمع‌بندی و تأمل پایانی

در بیرجند هم دیده‌اید دیگر که باغ امیامیریه> در وسط دایره‌ای دارد که آن هم مثل استخر این مدومدوّریشته و این داستان‌ها . خانم دکتر شما لطف کنید یک جمع‌بندی داشته باشید.

رضوی: خواهش می‌کنم؛ اولاً آقای فرش‌چین اعلام کردند که ایشان هم اهل نیشابور هستند. خانم دکتر اگر اجازه بفرمایید یک جمع‌بندی کوچک بکنم و از بابت این‌که در نقشه‌‌ی ذهنی خودم چیزی از فرمایشات شما جا نمانده باشد و امیدوارم که برای بقیهدوستان هم مفید باشد.

به گمانم مروری که فرمودید با وعده‌ای که داده بودید که باغ را در بستر آن که هم بستر ملموس و ناملموس است بشناسیم و آن توضیحات جغرافیایی که در مورد مکان قرارگیقرارگیری فرمودید نقطۀ بسیار مهمّی است و به صورت یک یادداشت باید وجود داشته باشد.
حتی برگذار‌کنندگان باید به فکر این بی‌افتند که یک جلسه با عنوان باغ‌ها و راه‌ها بگذارند به دلیلی این‌که شما به مسیمسیری این‌باغ‌ها داشتند اشاره کردید به نظر می‌آید روایت‌های ناگفته‌ی بسیابسیاری‌جا وجود دارد.

از مبحث جغرافیای استقرار این‌ باغ‌ها که بگذبگذریم تحلیل‌های اقتصادی که رسیدید و من سؤوالات مختصر پرسیدم از شما وشما لطف کردید و پاسخ دادید؛ می‌شود خیلی راجع به این مباحث صحبت کرد، شما خاطرتان هست زمانی که به نظنظریه پیرن برمی‌خوخوریم جابه‌جا شدن مرکز ثقل اروپا از بعد از شارلمانی تا قرن چهاردهم، همیشه برای ما جالب بود که چگونه این پزوهشگر تاتاریخیز اسناد اقتصادی برخی از جانمایی‌های سرزمینی را معلوم کرده و این فرآیند‌ها را آشکار کرده و من به نظرم در این حوزه کار نشده.

اعتضادی: بله در مورد این نقش اقتصادی باغ‌های اربابی در ایران کار نشده و بعد اصلاً در رابطه‌ با اقتصاد و سیاست هم که شما گفتید که در قرن هجده در آن‌طرف دنیا کار شده ما الآن در دهه‌ی پنجاه جامعه‌شناسانی داداریمه در این حوزه کار کردند مثل آقای احمد اشرف که الآن جانشنین آقای احسان یارشاطر هستند در مؤسسه‌ی ایرانیکا، ایشان جامعه‌شناس با دید اقتصادی هستند یربان آبراهمیان یا همایون پاتوزیان، این‌ها در دهه‌ی پنجاه رویرابطه‌ی نظام اقتصادی به طور تاتاریخیر ایران و شهر‌نشینی چون جامعه‌شناس بودند که خودش ربط پیدا می‌کند با سیاست کار کردند و هنوز هم کار می‌کنند. امّا به‌طور خاص آن‌ چیزی که شما می‌فرماید که در اروپا اتفاق افتاده این‌جا نیافتاده است؛ رابطه‌ی باغ و نقش اقتصادی اربابی نشده.

رضوی: بله حداقل ما از آن اطّلاع ندانداریمه‌نظر می‌آید که خیلی جای خوبی بود برای تمرکز و دلیل این‌که گفتیم باغ به مثابه نشان سلامت یک سرزمین است، این است. و گفتیم که این سلامت می‌تواند چند لایه باشد یعنی سلامت اقتصادی و کشاورزی و اقتصاد بازرگانی در واقع در هردو جا این به معنای نشان سلامت بود که در جایی قابل رؤیت و اتّکا هست و احساس امنیت در مخاطب به‌وجود می‌آورد.

به بحث فرهنگی که رسیدیم من سوالی نپرسیدم ولی شما که داشتید در خصوص حضور برجستگان فرهنگی در این باغ صحبت می‌کردید؛ من را یاد متون متعددی انداخت که زمانی که این‌چنین وجهات پیدا می‌کند در حدّی که بزرگان و خصوصاً بزرگان فرهنگی آن‌جا را محل استقرار و گفت‌و‌گوی خودشان انتخاب بکنند این به چه معناست؟ اوّل ازهمه که یاد کتاب جشن ویک اند ران همینگ‌وی افتادم که زمانی که بزرگان در مناطق مختلف یک سکونت‌گاه این قدر موجب تماشای مردم می‌شود؛ یعنی باعث می‌شود آن مکان به عنوان نشان سلامت فرهنگ بشود. نکته‌ی دیگر این‌که یاد کلاس‌هایی که در خدمت‌تان بودیم افتادم و این‌که در دورۀ رنسانس چقدر بزرگان و خصوصاً بزرگان کلیسا از باز کردن در‌های باغ‌های خود به روی مردم به دنبال حلب وجاهت اجتماعی بودند؛ و من پاره روایت‌هایی در مورد باغ ملک تهران دیدم و در این خصوص شندیه بودم و جناب ملک هم در این حوزه شناخته شده‌اند و دیدم آن‌جا هم دقیقا همین بود؛ رویداد پذیپذیریغ به واسطه‌ی حضور افرادی که حتی سلام و حضورشان به‌هرحال جهان را رنگ دیگدیگری‌کند به چه شکلی در می‌آید. ما داداریمائم درباره‌ی این‌که باغ به مثابه سلامت است صحبت می‌کنیم و الآن داداریمر مورد سلامت وجهه‌ی مالک باغ صحبت می‌کنیم و من فکر می‌کنم آن‌جا هم بحث همین بود که برای بالا بردن وجهه‌ی عمومی بودند. بعد فکر می کنم که چقدر خوب است که بزرگان روزگار گوش بگیرند این موضوع را که وجاهت از این حاصل می‌شود که دل چه کسانی به شما گرم است و پشت شما به چه کسانی و این تمام شدن بزرگان فرهنگی به نظر می‌آید که یک تصویتصویریاد می‌کند که وقتی یک جایی هس که دل افراد در یک مقیاس دکتر غنی و کمال‌الملک به آن گرم است دل جامعه گرم می‌شود.

اعتضادی: حتی مثلا تجّار مهم مشهد که وجهه‌ی اجتماعی خیلی بالایی دارند حاجی ملک بود که او هم از مشهد از معاشمعاشرینب باغ بود که او هم اروپا رفته بود و او هم مشوّق بود که این بچه‌ها را بفرستند اروپا این تکّفل دوتا از این بچه‌ها را حاجی ملک بر عهده می‌گیرد و تکّفل سه‌تا را دکتر غنی یعنی معاشمعاشرینیحد بالاتر از دانش خود همیشه پش خود داشته.

رضوی: و بعد به بحث افول دوران باغ و افول دوران رونق هم رسیدید که آن هم فکر می‌کنم بسیار آموزنده بود بیش از هر چیز بالأخره تماشا و شندیدنش آسان نیست و متأمل می‌کند انسان را ولی این‌که من ابتدای عرایض گفتم که گاهی وقت‌ها این باغ‌های گمشده و این باغ‌های ویران بهتر به ما درس می‌دهند؛ این‌جا واقعاً ثابت می‌شود که اندام‌وارگی این پدیده چقدر شدید بوده یعنی به قدقدریز بابت متابولیسم و نوسج وصل بوده به پیکر اقتصادی فرهنگی در جامعه مختوم شدن هر کدام از این‌ها این سرپنجه‌های سلامت شده و من فکر می کنم که به این ترتیب واقعاً علاوه بر باغ‌ها و راه‌ها ما جلسات باغ‌های گمشده را هم باید پاس بدابداریم دلیل این‌که این‌ها نشانۀ سلامت گمشده‌ی ما هستند.

اعتضادی: دقیقاً این باغ‌های گمشده را همان نظام زیستی حتماً باید برسی کنیم و ارتباطش را با آبادنی منطقه و شهر‌ها یعنی کاملاً با شهر‌ها مرتبط است.

چند نکته‌ی کوچک هم بگم. یکی در نظام ارباب و رعیتی ما و این‌که گفتند کاردینال‌ها در باغ‌ها را باز می‌گذاشتند در دورۀ رنسانس و یک قواعدی هم تعیین می‌کردند که مراقب گیاهان و تزئینات باغ باشید؛ باغ های اربابی ما درشان کلاً باز هست و تمام روستایی‌هایی که به عنوان رعیت شناخته می‌شوند به راحتی در این باغ‌ها رفت‌و‌آمد می‌کنند. عده‌ای از این‌ها مسئولیت مستقیم دارند یعنی باغ‌بان هستند سرباغ‌بان هستند مسئول آبیاآبیاریند و عده‌ای نه؛ در فصل جمع کردن میوه زنان و بچه‌های رعیت می‌آیند به باغ و میوه جمع می‌کنند و محشور هستند با ارباب و خانواده‌ی ارباب. من داستان‌هایی را شندیم که این‌ها با بچه‌های رعیت هم‌بازی بودند و با هم بزرگ شدند؛حتی بعضی با آن بچه‌ی باغ‌بان که خانۀ آن‌ها در باغ بوده وقتی که معّلم سرخانه، بانی باغ برای بچه‌ها می‌گرفته که بیایند و به دختر‌ها درس بدهند؛ آن دختر باغ‌بان هم در همان کلاس، درس می‌خوانده. پس روابط طبقاتی شدید لزوماً حاکم نبوده. پس در باغ بر روی مردم باز بوده و باغ این‌طور نبوده که یک فضای محصور منزوی بوده باشد و رعیت در آن رفت‌و‌آمد دائم داشته. این ها هر روز که میوه‌چینی بوده هر چقدر که می‌خواستند میوه می‌توانستند با خود ببرند و چیز زیاپی هم با خود نمی بردند و زنان نیشابوری به قول نیشابوری‌ها می‌گفتند ما در بال‌مان مقدامقداریاس می‌ریختیم و می‌بردیم. این بوده که روابطی که داشتند یک روابط سیستمی بوده همان‌طور که خانم دکتر گفتند.

یکی این نکته بود که نظام ارباب رعیتی می‌تواند یک نظام حتی عادلانه‌ای باشد و می‌تواند با خشونت و جنگ هم باشد و من یک تأمل مختصمختصریم، خان‌هایی که خیلی کلّه‌کن و خشن بودند غالباً خان‌هایی بودند که از نظام عشایعشایریاستند یعنی خان یک عشیره بودند و بعد حاکم فلان شهر شدند و بعد در آن‌جا شهرنشینی و این‌ها بوده ولی همان خشونت عشیره‌ای که به قول ابن‌خلدون عصبیت دارند هنوز در آن‌ها هس؛ و خیلی از خان‌ها این ویزگی را نداشتند. مثلاً در خود خراسان من روی یک ایلی که همه خان کشاورزی شدند ولی اول ایل بودند دائم به مشهد لشگرکشی می‌کردند. دو ایل، یکی ایل زعفرانلو از شمال و یکی ایل قرائی از جنوب و این‌ها از خان‌هایی بودند که خشن بودند ولی این مورد به آن صورت نبوده چون رگ‌و ریشه‌ی عشایعشایریشتند .

نکته‌ی دیگدیگری راجع‌به داستان این باغ می‌خواستم بگویم برج است. ما دیدید که این باغ چهار برج داشت. چرا این باغ برج داشته؟ باغ فین هم یک باغ حکومتی است و برج دارد و این هم باغی است که به‌ هر‌حال زمانی مالک آن حاکم است. دلیل چیست؟ برمی‌گردد به موفعیت تاتاریخی کانتکست آن. شما داستان جان‌محمد را شندید. اصلا کلی‌در همان کوه‌های شمال آن باغ است و همان منطقه‌ای که کرد‌ها و عشایر هستند و دچار قحطی می‌شوند و آن یاغی از آن‌جا در می‌آید. این باغ اوّلاً در زمان قحطی ساخته شده که یاغی‌های زیادب در منطقه هستند؛ برج‌ها برای امنیت از رعیت نیست، برای امنیت در برابر یاغی‌هایی است که از خارج حوزه تحت فشار زندگی عشایعشایریمراتع خشک شده و گوسفندان می‌‌میرند حمله می‌کنند به این باغ‌هایی که در آن انبار غلّه هست. به این دلیل برج و تفنگ‌چی داشته و چندین باغ دیگر را هم من می‌شناسم در نیشابور که برج و تفنگ‌چی داشتند و این به‌خاطر امنیت از یاغی‌ها بوده. صاحب این باغ را رضاشاه وقتی کودتا می‌کند به علت همین‌که می‌گویند تفنگ‌چی دارد زندانی می‌کنند که بعد ثابت می‌شود او ایل و قبیله‌ای ندارد و شش تفنگ‌چی دارد و آزاد می‌شود. ولی این داستان‌ها مهم است که چرا برج دارد؛ باغ فین را راحت می‌توانیم قبول کنیم که چرا برج دارد ولی این باغ اربابی چرا برج دارد و چرا خیلی از باغ‌ها برج ندارند؟ باید رفت در یک بستر اجتماعی و دید وضعیت آن‌جا چطوچطوریده. ولی از طرف رعیت هیچ‌وقت ناامنی نبوده در منطقه‌ای که نظام ارباب و رعیتی هست.