معرفی باغ‌های تاریخی بیرجند

مبینا گروسی: خدمت اساتید محترم، دانشجویان گرامی، و همۀ دوستانی که در این جلسه حضور پیدا کردند سلام عرض می‌کنم. امروز هفتمین جلسه از سلسله نشست‌های باغ‌خوانی با عنوان «معرفی باغ‌های تاریخی بیرجند» است. این سلسله‌ نشست‌ها با همکاری انجمن‌ علمی معماری منظر دانشگاه شهید بهشتی و شرکت متن آویس برگزار می‌شود. از خانم مهندس رضائی‌پور و جناب آقای دکتر رشیدزاده بابت حضورشان در این گفت‌وگو تشکر می‌کنم و از ایشان خواهش می‌کنم که جلسه را شروع کنند.

کاوه رشیدزاده: من هم خدمت همۀ حضار گرامی سلام عرض می‌کنم. ... خانم مهندس، خیلی خوشحالیم که در خدمت شما هستیم. سابقه و کارهایی که شما درخصوص باغ‌های ایرانی، به‌خصوص شهر بیرجند، انجام دادید بسیار درخشان است. می‌دانم چند سالی است که درحال تحقیق دربارۀ این شهر و باغ‌های آن هستید. بسیار خوشحالیم که امروز ارائۀ شما را بشنویم. من هم، در حدی که بتوانم، سعی می‌کنم جلسه را با پرسش‌های [خودم] و حضار محترم پیش ببرم. خیلی ممنونم.

مریم رضائی‌پور: عرض سلام و ادب مجدد دارم. فرارسیدن هفتۀ پژوهش را خدمت همۀ اساتید، دانشجویان محترم، و بزرگوارانی که در این جلسه حضور دارند تبریک عرض می‌کنم. امیدوارم مطالبی که ارائه می‌دهم، تاحدّممکن، برایتان کارآمد و جالب باشد.

معرفی تاریخی و جغرافیایی ناحیۀ بیرجند

بحث امروز من راجع‌به معرفی باغ‌های بیرجند است و مشخصاً دربارۀ بسترها و الگوهای آن‌ها صحبت خواهم کرد. قبل از هرچیز، می‌خواهم مقداری راجع‌به محدودۀ مورد مطالعه و تاریخ و جغرافیای تاریخی بیرجند صحبت کنم. در واقع، چیزی که من امروز دارم راجع‌به آن صحبت می‌کنم شهر بیرجند نیست، بلکه ناحیه‌ای است که در حوزۀ نفوذ بیرجند قرار دارد.

اکثر  باغ‌های بیرجند در همین ناحیه قرار داشته است و ما، به آن شکل، باغ شهری در بیرجند نداشتیم. این فضاهایی که به‌عنوان باغ‌های تاریخی وجود دارد همه در روستاها و کلاته‌های پیرامون شکل گرفته‌اند. برخی از آن‌ها در مزرعه‌ها شکل گرفتند و باعث به وجود آمدن این کلاته‌ها شدند.

می‌دانیم در گذشته‌های دور، دست‌کم از زمان اشکانیان و ساسانیان، بیرجند ناحیه‌ای مسکونی بوده است.

قهستان؛ بستر جغرافیای تاریخی باغ‌ها

من دارم راجع‌به «قهستان»، جایی که الآن بیرجند جزئی از آن است، صحبت می‌کنم. در آن زمان، بیرجند فاقد اهمیت بوده یا اصلاً وجود نداشته است. در قرون اولیه، گروهی از اعراب به نام «خاندان خزیمه»، از نوادگان خازم‌بن‌خزیمه، وارد ناحیۀ قهستان می‌شوند. این‌ها عرب بودند و به دستور منصور خلیفۀ عباسی، آمده بودند یک‌سری از شورش‌های زرتشتیان در اینجا را سرکوب کنند.

ما در خلال قرون پنجم تا هفتم حضور اسماعیلیان را داریم. قهستان به معنای کوهستان است، یعنی ناحیه‌ای کوهستانی است و کوه‌های مرتفعی دارد؛ بنابراین، جای مناسبی برای حضور اسماعیلیان بوده که همواره می‌خواستند در مخفی‌گاه‌هایی به سر ببرند و فعالیت‌های سیاسی خود را داشته باشند. اولین جایی که ورود نام بیرجند به کتب تاریخی را داریم قرن هفتم است که یاقوت حموی دارد راجع‌به آن صحبت می‌کند. بعد از آن، حافظ ابرو...